Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

7.4. Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllari
Tadbirkorlikning amaliy shakJlari qonun hujjatlari asosida belgilanadi va aniq ko'rinishga ega bo‘ladi. Tadbirkorlik faoliyaii firma (koDcona) doirasida va individual yakka tarzda yiiritiladi. Birinchi shakida yuridik shaxslar, ikkinchi shakldajismoniy shaxsiar tadbirkorligi yuz beradi. Tadbirkorlik asosan firmalarda va fermer xo‘jaliklarida kechadi (firmaga o‘xshagan). Firma ayrim korxona yoki korxonalar birlashmasi shakliga ega. Firma nima?
Firma —bu tovar ishJab chiqaravchi korxona yoki korxonalar birlashmasi. U nafaqat moddiy tovarlarni, shuningdek, xizmatlarni ham yaratadi ш bozorga chiqaradi.
Firma iqtisodiyotning boshJang‘ich bo‘g‘ini. Chunki shu yerda ishlab chiqarish yuz beradi, ya’ni ishlab chiqarish omillari harakatga keladi, xomashyo, materiallarga ishlov berillb, butlovchi qismiar yig‘ilib iste’molga tayyor tovarlar yaratiladi, bar xil xizmatlar ko‘r-satiladi. Firmaning 4 ta asosiy belgisi bor:

0. 
   Firma muayyan mulk shakliga oid va iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‘lgan korxona, ya’ni yuridik shaxs. U erkin faoliyat yur-gizadi, niinani qancha ishlab chiqarish, tovarni kimga qanchadan sotish, tushgan daromadni qanday ishlatishini o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda hal etadi. U faqat bozor talablariga bo‘ysunadi, ma’muriy tazyiqlardan xoli bodishi kerak.
   

0. 
   Firma ishlab cliiqaruvchilar jamoasi bo'lib, bu yerda indi­ vidual manfaatlari mavjud, lekin umumiy manfaati bodganidan o'zaro birlashgan kishilar mehnat qiladilar. Firma jamoasida uning egalari, boshqaravchilar (menejerlar) va yollanib ishlovchi ishchilar va xizmatchilar birlashadi.
   
0. 
   Har bir firmaning korporativ —guruhiy manfaati bo'lib, bu uning maqsadida ifoda etiladiki, bu foyda topish, uni maksimum-lashtirishdan iboratdir.
   
1. 
   Firma ixtisoslashgan faoliyat yiirgizadi, u hamma ishni qiluvchi universal korxona emas, balki ma’ium turdagi faoliyatni yurituvchi va xizmat koTsatuvchi jamoadir. Ixtisoslashuv bo’lgani-
   

11 8

dan firma bozorning ma’lum segmentiga (qismiga) o‘z tovarlarini taklif etadi. Bu tovarlar iste’molga tayyor mahsulot, yarim fabrikat, butlovchi qismlar va lurli xizmatlardan iborat. Butlovchi qismlar yetkazib beruvchi firmalar ishlab chiqarishni iokalizatsiyalashda (mahalliylashtirishda) ishtirok etuvchilar hisoblanadi.
Tashkiliy-huquqiy jihatdan firmalar turlicha nomlanadi. Buni quyidagi rasmdan ko‘rsak boiadi (7.2-rasm).

7.2-rasm. Firmalarning turlanishi
Endi firma turlarini alohida ко‘rib chiqamiz.
Xususiy firma —bu ayrim shaxslar va oilalarga qarashli korxo-na bo‘lib, xususiy mulkka kiradi. Bunga misol qilib 0 ‘zbekistondagi ayrim kishilar ncmi bilan atalgan magazin, do‘kon va kichik kor-xonalarni ko'rsatish mumkin. Xususiy firma egasi ayrim shaxslar hisoblanadi. U yakka sohibga tegishii bo‘lganidan, uning o‘zi to-monidan boshqariladi.
Firmaning kapitali xususiy bo‘lganidan uning foyda-zarari ham egasiga tegishii bo‘ladi. Korxona egasi yo‘liqadigan risk (xavf-xa-tar) ham uning zimmasiga tushadi. Kichik xususiy firmalarda oila a’zolarining mehnati bilan yollangan ishchilar mehnati qo‘llaniladi. 0 ‘rta va yirik korxonalarda uning egasi faqat ishni boshqarish bilan shug‘ullanadi, tovar va xizmatlarni esa yollangan ishchilar mehna­ ti yaratadi.