Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Firmaning qisqa muddatli daromadlari va xarajatlari^

Mahsulot	Bir mahsu­	Jami da­	Jami xa­	Foyda,	Maijinal	Maijinal da­
chiqarish	lot narxi,	romad,	rajat, doll	doll	xarajat,	romad, doll
hajmi, dona	doll	doll			doll
				-60		40
1	40	40	100		50
2	40	80	128	-48	28	40
3	40	120	148	-28	20	40
4	40	160	162	-2	14	40
5	40	200	180	20	18	40
6	40	240	200	40	20	40
7	40	280	222	58	22	40
8	40	320	260	60	38	40
9	40	360	305	55	45	40

Shundan so‘ng foyda ko‘rilgan va mahsulot chiqarish 7 birlikka yetganda foyda maksimumlashgan, u 8 birlikka yetganda ham bunday holat saqlangan. Bu yerda maijinal xarajat va narx bir-biriga g‘oyat yaqin turgan (38 va 40). Bundan xulosa shuki, maijinal xarajat (Wm) va narx (P) tenglashganda, ya’ni Wm=P hosil bo‘l-ganda foyda maksimumlashadi. Xuddi mana shunday holatda o‘rta-cha xarajat bilan narx o‘rtasidagi farq maksimumga chiqadi.

P. Пиндайк. Д. Рубиифельд. Мккроиктисод. Т.: 2002, 197-бет.

146

Bizning misolimizda mahsulot chiqarish 7 birlikka yetganda o'rtacha xarajat 31,7 bo‘lgan (222:7=31,7), bundan awal u 33,3 (200:6=33,3) boigan, so'ngra 32,5 (260:8=32,5) bo'lgan. Mah­ sulot 9 taga yetishi bilan xarajat orta boshlagan. U dastlab 33,6, so‘ngra 36,0 va nihoyat 40,0 bo‘!gan. Jadval raqamlarini chizmaga ko‘chirsak, u quyidagi shaklda bo'ladi (9.2-rasm).
Chizmaga binoan firma AB oralig‘ida zarariga ishlagan, ke-yinchalik В nuqtadan boshlab foyda olgan. C nuqtada foyda cho‘q-qisiga chiqqan. So'ngra u kamayishga moyil bo‘lgan (F, D nuqta-lari).


7 8 9 101112
Mahsulot hajmi (Q)

9.2-rasm. Foyda miqdorining o‘zgarishi
Foyda kamaya boshlagan chog‘da uni oshirish choralari ko‘rila-di va bu uzoq davrda yuz be rad i. Buning uchun qo‘shimcha kapi-tal sarflab, yangi texnologiya joriy etiladi, yangi ashyoviy material-lar qoilaniladi, tejamkorlik rag‘batlantiriladi.
Pirovard natijada bu qaytadan foydani oshiradi, chunki xara-jatlar pasayib, ular bilan narx o‘rtasidagi farq kattalashadi, av-val marginal xarajatlar narxga yaqinlashib boradi, so‘ngra u bilan tenglashadi. Firma foydaning pasayish bosqichidan uning ortishi bosqichiga o‘tadi. Uzoq davrda foyda maksimumlashganda uning miqdori yil sayin ortib boradi. Buni Fi9.4. Zarar ko‘rish va bankrotlik

Firmalar faoliyatida foyda topish bilan bir qatorda zarar ko‘rishi ham uchrab turadi. Zarar kohishning sabablari ikkiga bo‘linadi. Birinchisi, ichki sabablar bo‘lib, bular firmaning o‘ziga bog‘liq. Ik-kinchisi, tashqi sabablar, bular firma faoliyatidan kelib chiqmaydi. Bularning oldini olishga firma ojizlik qiladi.

147

IchM sabablarga kerakli tovarlarni o‘z vaqtida diiqarib bozorga yetkazib bera olmaslik va xarajatlami osMrib yuborish kiradi. Firma bozorbop yangi tovarlarni chiqara olmaganlda eskilarining nafliligi past boiadi, ularni bozor ko‘tarmay qo‘yadi, ya’ni tovarlaraing narxiga nisbatan sifati past bo'lganidan ularni bozor ma’qul topmaydi, natijada bozor kasod bo'lib narx tushadi. Shunga binoan daromad qisqarib ketadi, o'rtacha xarajatlar o'zgarmay qolgan taqdirda ham narx ulardan pasayib ketganidan zarar ko‘riladi. Bunda P>Wo-rO‘rniga Pmad xarajatga teng boiib qoladi hamda =Wo‘r kelib chiqadi. So‘ngra daromad qisqarishda davom etib, u xarajatdan ham past bo‘lib qoladi. Daromad va xarajat o'rtasidagi farq manfiy bodganda zarar paydo boisa, bu farq musbat bodganda esa foyda olinadi.
Firmaning zarar ko‘rishini xarajatlar ortib ketishi ham yuzaga keltiradi. Bunda daromadlar o*'zgarmasada, xarajatlar tez o‘zgar-ganidan ular orasidagi farq tobora kamayib boradi va ular yo‘q bodganda foyda nollashadi. Xarajat daromaddan ortib ketganda zarar ko‘riladi. AytiJgan ikki omildan birinchisi, ya’ni narxning pasayishi asosiydir, chunki firma xarajatlami nazorat eta oJadi, ammo narxlarga ta’sir eta olmaydi. Ular firma xohishidan qat’iy nazar bozor kuchlari ta’sirida shakllanadi. Tashqi omillar firma ixtiyorida bodmaganidan, ular kutiJmagan kuchlar hisoblanadi. Bular jumlasiga bozor narxining birdan o‘zgarishi, firmaga tashqa-ridan beriladigan yordamning to'xtatilishi, nihoyat soliqlarning oshib ketishi kiradi. Bozorda resurslarning jiddiy qimmatlashuvi xarajatlarning ortishiga oJib keladi. Davlat firmaga beradigan sub-sidiya to‘xtatilsa yoki xarajatlami shakllantiruvchi soliqiar oshirilib yuborilsa tovarlar firmaga qimmatga tushadi. Tovar narxi shunga qarab o‘zgarmagani uchun uni sotishdan kelgan tushum xarajatlami qoplashga yetmay qoladi.
Ichki yoki tashqi sabablar tufayli firmaning qaytmas, ya’ni hech bir qoplanmaydigaii xarajatlari paydo bodsa, bular ham zararga olib keladi. Masalan, firma yangi sex qurish uchun uning loyihasini ishlab chiqishga 5 min so‘m sarfladi, lekin u sexni qurish uchun pul topa olmadi. Agar sex ishga tushirilganda edi, bu yerda yaratilgan tovarlardan kelgan daromad loyiha xarajatini qoplagan bodar edi. Ammo bu yuz bermaganidan loyihaga ketgan 5 min so‘m zararga yoziladi.
Zararga ducli kelish korxonaning darhol yopilishi emas, uning yopilish yoki yopilmasligi zararni qoplash imkoniyatiga bogdiq. Doimiy va o'zgaruvchan xarajatlarning qoplanishi bir xi! emas, kor-

148

xona ishlamagan taqdirda ham doimiy xarajat ketaveradi. Biroq o‘zgaruvchan xarajat qilish to'xtaydi. Doimiy xarajatni qarz hiso-bidan qoplash mumkin bo‘lsa va ishlab chiqarishni davom ettirish hisobidan 0‘zganjvchan xarajatlar qoplansa firma saqlanib qoladi. Zarar me’yoridan oshib ketib bankrotlik real boMganda firma tu-gatiladi.
Firmaning tugatilishi —yopilishi uning sotib yuborilishi yoki boshqa firmaga qo'shilib ketishini bildiradi. Bu esa bankrotlik.
Bankrotlik —firma ixtiyoridagi o‘zining moddiy va pul mablag‘-lari uning boshqaiar oldidagi to4ov majburiyatlarini berisbga yetmay qolishi natijasida yopilib ketishidir.
Bankrotlik yuz berishi tabiiy bir xol, chunk! raqobatda qo‘lidan ish kelgan tadbirkorlar yutib chiqadi, uquvsizlar yutqizadi. Shu taxlitda iqtisodiy tanlov yuz berib, iqtisodiyot ishbilarmonlar qoMiga 0‘tadi. Bankrotlik firmaning bozordan chiqib ketishini bildiradi, biroq uning o‘rniga boshqalari bozorga kirib keladi. Shu sababli firmalar soni o‘sib boradi.
9.5. Tadbirkorlik riski
Tadbirkorlik yo‘li ravon yo‘l emas, uning o‘nqir-chunqir, qin-g‘ir-qiyshiq joylari ham bo‘ladi. Unga duch kelgan tadbirkorlar qoqilib-suqilib turadi. Bu tadbirkorlikda xavf-xatar borligidan darak beradi, unga yofiiqib undan xoli bo‘la olmagan tadbirkorlar bankrot boMadilar. Tadbirkorlikda risk degan narsa borki, unga yo‘liqqan-lardan biri kuchli bo'lganidan butun chiqadi, boshqasi zaifligi tufayli mayib bo‘ladi. Risk o‘zi nima?
Tadbirkorlik riski —bu firmaning ko‘zlagan maqsadiga erishish yo‘lida u duch keladigan iqtisodiy xavf-xatardir. Firmaning maqsadi ko'proq foyda olish. Biroq firma bunga xalaqit beruvchi omillarga duch keladi, natijada maqsadiga erisha olmaydi, demak u yo‘liqa-digan risk muqarrar hodisa, Hech kim riskni chetlab o‘ta olmaydi, chunki bu bozor iqtisodiyotiga xosdir.
Tadbirkorlik qiluvchilar va iste’molchilar g‘oyat ko‘pchilik bo‘lib xususiy mulk ulami alohidalashtirib, bir-biridan ajratadi. Shu sababli, bozor ishtirokchilari oldindan bir-biri bilan nima qilishini kelishib olmaydi. Ulardan har birining qanday harakat qilishini bozordagi o‘zgarishlar belgilab beradi. Ю т to‘g‘ri ish qilgani yoki qilmagani bozorda ma’lum bo‘ladi. Kim to‘g‘ri ish qilgan bo'lsa bozori chaqqon bofiadi, noto‘g‘ri qilgan bo‘lsa bozori kasod bofiadi. Shu sababli firma bozordan keladigan narx signaliga qarab ish ko‘radi, ya’ni narx oshsa tovarni ko'paytiradi, u pasaysa tovarni

149

kamaytiradi. Bozor ishtirokchilari qabul qilgan signal-axborot bar doim ham haqqoniy bo'lavermaydi, chunki bozorda noaniqlik mavjud.
Bozor axboroti iJcki xil bo‘ladi:

0. 
   Simmetrik axborot. Sunday axborot bozordagi vaziyatni to‘la aks ettiradi, ya’ni u to‘laroq bo‘ladi. Masalan, bozor signal! narxning ortib borishi haqida xabar beradi, ya’ni muayyan tovar birligi narxi Pi
   2
   3<...
   ko‘rgan firma xatarga umuman yo‘liqmaydi yoki oz yo‘liqadi;
   

0. 
   Asimmetrik axborot. Bu to‘la-to‘kis bo‘lmagan, binobarin bozordagi vaziyatni borligicha aks ettirmaydigan axborot. Bunga binoan ish ko‘rgan fiima shubhasiz katta xavf-xatarga yo‘liqadi. Oldingi misolga qaytsak narxning oshishi haqidagi signal bozordagi 0‘tkinchi vaziyatni aks ettirganidan noaniqlikka yo‘l beradi. Narx qancha vaqt ichida oshib borishi va Р)<Р2<Рз<...<Рп shaklida
   

bo‘lishi, so‘ngra u birdaniga keskin kamayib ketishi va Р[>Р2>Рз>...>Рп shakliga kirishi mumkin. Bunda so‘nggi narx amalda past bo’ladi, ya’ni Pn

narx tushib ketganidan tovarlar sotHsa-da foyda kam olinadi yoki zarar ko‘riladi. Asimmetrik axborot resurslar bozoriga ham oid boMadi. Mavjud axborotga tayanib firma xomashyo qimmatlashadi deb uni ko‘p sotib olishi mumkin. Biroq amalda xomashyo narxi o‘zgarmasligi va hatto tushib ketishi mumkin. Shunda raqobatchilardan xomashyoni arzonga olganlari tovar narxini pasaytirishi mumkin, bu bozor narxini tushurib yuboradi. Xomashyoni qimmatga olgan firma o‘z tovarini bozor narxida sotishga majbur bo‘lganidan u xomashyoning so‘nggi va oldingi narxidagi farqqa teng miqdorda (P2-P 1) foydani yo‘qotadi.
Asimmetrik axborot raqobatchilar va davlatning xatti-harakat-lariga ham oid bo'ladi. Firma soliqlar o‘zgarmasligini inobatga olib ish yuritishi mumkin, amalda soliq oshishi mumkin. «А» firma raqiblar tovar narxini tushiradi, deb o‘ylashi mumkin va shunga ko'ra o‘z narxini pasaytiradi hamda tovarlarni sotib yuboradi. Aksiga olib raqiblar payt poylab tovami sotmay turadHar («А» firma tovari tugagach narx oshadi, chunki taklif qisqaradi) va tovarlarini qim-matiga sotadUar.
Risk firma faoliyatining turli Jabhalarida yuz berganidan u turlicha bo'ladi;

150

0. 
   Ishlab chiqarish riski. Bunda firma mo‘ljallangan miqdordagi va turdagi tovarlarni ishlab chiqara olmay qoladi.
   

0. 
   Tijorat riski. Bunda firma o‘zi mo‘ljallagan miqdorda va narxda hamda o‘z vaqtida tovarlarini sota olmay qoladi, natijada uning pul tushumlari aytganidek bo'lmaydi.
   

0. 
   Moliya riski. Bu ko‘zlangan miqdordagi foydani olmasdan, belgilangan rentabellikka erisha olmay qolishi yoki foyda o‘miga zarar ko‘rishdir.