Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Uy xo‘jaligi — bu mol-mulkni daromad va xarajati, iste’moli hamda istiqomat joyi umumiy boigan kishilarning mini guruhidir.

Uy xo'jaligi oila asosida qurilgan, lekin oilasizlar xo‘jaligi ham mayjud. Oila ijtimoiy-demografik tushuncha bo1ib, kishilarning eng yaqin qon-qarindoshlik munosabatlarini biidiradi. Oiladan farqliroq uy xo‘jaligi iqtisodiy tushuncha bo‘Iib, kishilar kichik iqtisodiy birlik hosil qilishini anglatadi. Uni tashkil etuvchilar iqtisodiy umumiylik-ka ega, ya’ni u la ruing boyligi, mulki, daromadi, iste’moli umu-miydir. Barcha kishilar uy xo’jaligida istiqomat qiladi va shular orqali iqtisodiyotda o‘rin egallaydi. Undan tashqarida aholining g’oyat kichik qismi yashaydi, bular junilasiga qariyalar, nogironlar va mehribonlik uylarida yashovchilar kiradi. Ular xonadon emas, balki davlat va turli xayri-ehson tashkilotlari qaramog’ida bo‘ladi.

Uy xo‘jaliklari etnodemografik jihatdan bir oilani, ko‘p oilali.

oilasiz va aralash bo‘ladi.

Ko’pchilik xo'jaliklar bir oilali bo’ladi, ammo ikki-iich oilani birlashtiruvchi xo’jaliklar ham niavjud, ular qon-qarindoshchilik kuchli joyda uchraydi. Oila buzilgan joyda oilasiz, ya’ni so’qqa-boshlar xonadoni mavjud bo'ladi. Oila bilan birga begonalar ham istiqomat qilgan yerda aralash xo’Jalik paydo bo’ladi. Bular boy badavlat xo’jaliklar bo’lib, ular tarkibiga birga yashovchi turli xiz-matkorlar (uy xizmatchisi, tarbiyachi, o’qituvchi, tansoqchi, bog’-bon, oshpaz kabilar) kiradi. Bunday xo’jaliklar kam uchraydi. Ho-zirgi iqtisodga asosan bir oilali xo’jaliklar xosdir.
Iqtisodiy mavqeyi jihatidan mustaqil va qaram xo’jaliklarni ajratish mumkin. Mustaqil xo’jaliklar - bu o’z kapitali bor va uni ishlatib daromad topuvchilar, ilgari jamg’argan puli hisobidan yashovchilar xonadonidir. Qaram xo’jaliklarni yollanib ishlovchilar, turli ijtimoiy nafaqa olib yashovchilar xonadoni tashkil etadi.
Uy xo’jaliklari daromad miqdori jihatidan qaralganda, ular quyidagi 5 guruhga ajratiladi;

1. Eng kambag’allar (1 -kvintel).

156

0. 
   Kambag‘al!ar (2-kvintel).
   

0. 
   0 ‘rta hollar (3-kvintel).
   
1. 
   Boylar (4-kvintel),
   
2. 
   Eng boylar (5-kvintel).
   

Bu guruhlarni sinflarga ajratganda birinchi va ikkinchi guruhlar quyi (kambag‘al) sinfni, uchinchi guiiih o‘rta sinfni, to'rtinchi va beshinchi guruhlar yiiqori (boy) sinfni tashkil etadi.

Xo‘jaliklar ijtimoiy maqomiga qarab guruhlashtirilganda ishchi, xizmatchi, tadbirkor, dehqon va pensioner xonadoniariga ajratiladi. Ularni qayerda istiqomat qilishiga qarab baholanganda shahar va

qishloq xo‘jaiikIari	farqiantiriladi.
Muayyan mamlakatdagi uy xo‘jaliklarining soni (Qx) aniqlan-
ganda, aholi soni	(N), o‘rtacha bir	xo‘jalikda		istiqomat	qiluvchi
			N
kishilar soniga (n)	bolinadi. Bunda	O,	n kelib chiqadi. Xo‘ja-
liklar soni muayyan yilning ma’Ium		kimiga,		masalan,	1-yanvar

iO.2. Uy xo‘jaliklarining iqtisodiyotning boshqa

subyektiari bllan inunosabatlari
Uy xo^jaligi o'zining iqtisodiy manfaatiga ega va uni ynzaga chiqarish iichun boshqalar bUan iqtisodiy munosabatlarga kirishadi.
Uy KO‘jaIiMafining iqtisodiy manfaatlari borM, bu ularning iste’moliii qoiiirish va boylik orttirishdan iborat hayotiy ehtiyojlari bo‘lib, ular anglangan holda iqtisodiy notivatsiyani, ya’ni maqsadli xatti-harakatlarni yuzaga keltiradi.
Xo'jaliklar manfaati obyektiv, ya’ni ularni obyektiv iqtisodiy sha-roit yuzaga keltiradi, ulami yuzaga chiqarish bozor iqtisodiyotining qo-nun-qoidalariga uzviy bog‘liq boladi, xonadorilar ulami o'zgartirol-maydi. Biroq manfaatlami kishilar subyektiv tarzda anglab, ongli subyektiv xatti-harakatlarga qo‘l uradi.
Demak, obyektiv sharoit yaratgan manfaatlar subyektiv moti-vatsiyani, ya’ni manfaatlami yuzaga chiqarishga qaratilgan inti-lishlarni yuzaga keltiradi, ammo bu ham obyektiv iqtisodiy sha-roitdan kechadi. Iqtisodiy manfaatlami birlamchi asosi mulkchi-likdir, chunki xonadon ahli individual xususiy mulk sohibidir.
Uning ixtiyorida mulk-resurslar bo‘lib, uni islilatishdan manfaat ko‘riladi, ya’ni daromad topiladi, ular sarflanib iste’mol qondiriladi, inson kapitali yaratiladi, jamg’arish hosil qilinib kelajak ta’min-lanadi. Uy xo‘ja[ikJari manfaatlarini kengaytiriJgan tasnifmi chiz-madan ko'rish mumkin (10.1-rasm).

157

1 0 .1 -r m m . Uy xo‘jaliklari m anfaatlari tizimi
Manfaatlarni ta’minlash yo‘lidagi iqtisodiy aloqalar talab va tak-lif qonuniga binoan yuz beradi, amalga oshiriladi, ya’ni xo'jaliklar bozor narxida o‘z tovarini sotadilar va kerakli tovarlarni xarid eta-dilar. Bozor xo‘jaliklari taklif etgan tovarlar oqimiga javoban pul oqimi hosil bo‘ladi. 0 ‘z navbatida xo‘jaliklarni bozorga chiqqan pul oqimiga javoban firmalardan tovarlar oqimiga keladi. Xullas, bozorda tovarlarni pulga ayriboshlash yuz beradi. Xo‘jaliklarning davlat bilan munosabati bir tomondan bozor munosabati bo‘lsa, ik-kinchi tomondan nobozor munosobatidir.
Bu munosabatda xo‘jaliklar davlat idora tashkilotlariga o‘z resursini sotganda, uni haqini bozor narxiga binoan oladilar. Ammo, xo‘jaliklar davlatga soliq tolab, undan bepul ne’matlar yoki pul to‘lovi shaklidagi transfertlarni olganda bozor qoidalari amal qil-maydi.
Bu yerda soliq toiagan xo‘jalikning davlatga bergan puli bi­ lan undan olingan bepul ne’matlar (bilim olish, sogliqni saqlash,

158

turmush xavfsizligini ta’minlash kabi xizmatlar) xarajati o'rtasida tenglik bo‘lmaydi. Bir xo'jalik soliqni ko‘p to‘lagan holda bepul ne’matlami kam olsa, boshqasi soliqlami kam to‘lab ne’matlarni ko‘p olishi mumkin.

Bozor qoidasiga ko‘ra qancha bersa, shuncha olish talab qili-nadi. Ammo, davlat bilan xonadonlar munosabati yuz berganda oldi-berdi tengligi jamiyat miqyosida yuz beradi xolos. Shu sababli, bu yerdagi munosabatlar ko‘p jihatdan nobozor munosabati dir.

Xo'jalLklardan davlat tomon boradigan resurslarga javoban pul oqimi kelsa, unga boradigan soliqlarga javoban bepul xizmatlar bilan birga muhtojiarga yordam shaklidagi nafaqa va turli subsidiyalar shaklidagi pul oqimi chiqadi. Demak, ikki subyekt orasidagi aloqalarda bir vaqtning o‘zida ham tovar, ham pul oqimi yuzaga keladi. Uy xo'jaliklari aloqaga kiradigan yana bir boshqa subyekt no-davlat va notijorat tashkilotlaridir, Ular biJan barcha xo‘jaliklarning faqat ma’lum qismi aloqada bo‘ladi. Xo'jaliklar ularga badallar va xayriya pullarini berib, ulardan turli xizmatlar oladilar.