Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Jami taklif — mamlakatdagi barcha firmalar va individual tad-birkorlar muayyan narx bOan bozorga qanday bajmda tovar hamda xizmatlami yetkazib berishi demakdir.
Bizga ma’Iumki, talab va taklifning hajmi tovarlar, xizmatlar miqdori va ulaming narxiga bog'liq. Ularning hajmini pul-qiymat shaklida ifodalaganda bu tovarlar miqdorining ulardan har biri narxining ko‘paytmasiga teng boiadi. Aytaylik barcha iste’molchilar 3 guruh tovarga talab bildiradi. Bular oziq-ovqat, kiyim-kechak va turii xizmatlardan iborat. Oziq-ovqat 10 mlrd birlik talab qilinadi,

2 6 8

ulardan har birining narxi 5 dollar, kiyim-kechak 1 mlrd dona ta-lab qilinadi, uniiig har birining narxi 12 dollar, hammasi boiib 2 mlrd birlikka teng xizmat kerak uning bittasining narxi 3 dol­ lar. Aytilganlarni jamlasak (10 mlrd x 5 doll)+(l mlrd x 12 doll)+ (2 mlrd X 3 doll), jami talab 68 mlrd dollarga tengligini ko‘ramiz (50+12+6=68).
Muvozanat hosil boiganda barcha firmalar va yakka tadbir-korlar 68 mlrd dollarlik tovar va xizmatlarni bozorga taklif eta-di. Bunda Tb=Tf, ya’ni 68=68 hosil boiadi. Bunday tenglik yuza-ga keiishi uchun tovarlar narxi ham ishlab chiqaruvchilarga, ham iste’molchilarga ma’qui boiishi zarur. Demak, jami talab va tak­ lif muvozanati muayyan narx bo‘lgandagina yuzaga keladi. Mu­ vozanat holatini chizmada ifodalasak, u quyidagi ko‘rinishga ega (16.1-rasm).

Chizmaga binoanjami talab CD chizig‘1, Jami taklif AB chizig‘i bilan M nuqtada kesishgan, chunki narx P bo'lganda L miqdorda tovar taklif etilgan. CD=AB bo‘lganidan muvozanat yuzaga kel-gan, ya’ni taklif etilgan (L) miqdordagi tovarning narxi (P) bo-zor uchun ma’qui bo’lganidan talab qondirilgan, demak, hamma tovarlar sotilib ketgan. Barcha firmalar va individual tadbirkor-lar xarajatlarini qoplab foyda olishgan, natijada ishlab chiqarishni davom ettirishgan. Bu bilan iqtisodiyot o‘sgan.

Jami talab va taklif muvozanati ham statik emas, balki dinamik bo‘ladi, ya’ni ular o’zgarib turgan holatda muvozanatlashadi, chun­ ki iqtisodiyot rivojlanib boradi. Agar hozir T(,=Tf, 120=120 boisa, keyinchalik bu 128=128, so’ngra esa 132,5=132,5 bo‘ladi. Demak, har xil iqtisodiy darajada turlicha muvozanat yuzaga keladi.

269

Daromadlar va xarajatlar muvozanati. Bu muayyan vaqt-da (masalan, bir yilda) ishlab topilgan daromadlar va xarajatlar-ning bir-biriga muvofiq bo‘lishini bildiradi. Ma’lumki, jamiyatning daromadi — bu YalMning qiymati bo1ib pulda ifodalanadi. Bu daromadlar to‘la sarflanib, ularga kerakli tovarlar ayirboshlanadi, natijada iqtisodiyot barcha ishtirokchilarining ehtiyoji qondiriladi. Daromadlar — xarajatlar muvozanati ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanatni bildiradi. Ishlab chiqarish natijasida daro­ madlar olinsa, ular xarajat qilingach iste’mol qondiriladi. Aytil-gan muvozanatni rasmda ifodalasak, u quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi (16.2-rasm).

I IsMab cMqarish D aro m ad Xarajat \ — | Iste’m ol \

IsMab cMqarish D arom ad Xarajat Iste’m ol