Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Inflatsiya, deganda narxlarning muhim ravishda o‘sib borishi natijasida pi I birMginIng qairsfalaiishi tushuniladL
Inflatsiya yuz berganda hamma tovarlar narxi oshib, narxning umumiy darajasi yuqoriga kolariladi. Natijada, pul birligining xarid qurbi kamayadi, muayyan tovarni sotib olish uchun oldingidan ko‘proq pul sarflanadi. Inflatsiya sharoitida pul keragidan ortib ketadi, ya’ni pul massasi tovar va xizmatlarga nisbatan ko‘p boiadi.

Inflatsiya tovar-pul muvozanatining buzilganligini bildiradi, chunki M*V=Q*P o‘rniga M*V>Q*P hosil boiadi. Masalan, ja-miyatda sotish uchun chiqarilgan tovarlar narxi 120 mlrd dollar, pul 10 marta oborot qiladi, bunda 12 mlrd dollar pul kerak boiadi, araalda pul 14 mlrd dollar boiadi. Natijada, muomalada keragidan ortiqcha 2 mlrd dollar pul hosil boiadi, pul ko‘pligidan talab ortib narxiar qimmatlashadi. Bizning misolda ilgari tovar-pul muvozanati

311

M*V=Q*P, 12*10=120, ya’ni 120=120 shaklida bolgan, so'ngra bu tenglik buzilib 14*10>I20, ya’ni 140>I20 hosil bo‘lgan.

Nega shunday hodisa yuz beradi, degan savol paydo boiadi. Bunga javob inflatsiya sabablaridan kelib chiqadi. Bular quyida-gicha:

1, Davlat o ‘z xarajatlarini qoplash uchun pul emissiyasiga qo‘l uradi, ya’ni muomalaga qo‘shimcha pul chiqaradi, bu pul davlat buyurtmalari haqini to‘lash, budjet tashkilotlarida ish haqi to‘!ash orqali muomaladagi pulga kelib qo'shiladi va uning miqdorini ko'paytirib yuboradi. Oldingi misolimizni eslasak muomalada 10 mird dollar pul bor edi, davlat 2 mlrd doltarni emissiya qilganidan pul massasi 12 mlrd dollarni tashkil etdi. Pulning ko'payishiga javoban tovar va xizmatlar ko‘payib ulgurmaydi, bizning misoli-mizda ular 120 mlrd dollarligicha qoladi, Oitiqcha pul tovar bilan ta’minlanmaganligidan narx oshadi. Narxlaming ortishi pulning ko‘payishi hisobidan bo'Iganda inflatsiyada pil fenomeni (hodisasi) yuzaga keladi. Emissiya tufayli inflatsiya yuz berganda Inflatsion soliq undiriladi, ya’ni davlat o ‘z xarajatlarini qo‘shimcha pul chiqarishi hisobidan qoplaydi. Pul ko'payib narx oshadi. aholi puli qadrsizianadi, davlat esa bundan yutadi. Demak, aholi daviatga ko'zga ko'rinmaydigan soliq tolaydi. Agar odatdagi soliqlarni kishilar har xil toflashsa, inflatsion soliqni hamma puli borlar bir xil toflaydi. Ularni inflatsiyadan yo'qotish ular pulidan soliq chegi-rishga o'xshab ketadi.

2, Ishlab chiqarishning qisqarishi. Bunda pul massasi o‘zgar-maydi, lekin tovarlar hajimi qisqaradi. Natijada, pulning tovar bilan ta’minlanishi kamayadi, tovar defitsiti hosil bo‘lib narx oshadi, pul esa qadrsizianadi. Yana misolimizni eslasak, ilgari tovarlar 120 mlrd dollarlik bolsa, ishlab chiqarish qisqarganda, ular 110 mlrd dollarga tushib qoladi, pul massasi esa o ’zgarmaydi, u 12 mlrd bo'lib, 10 marta oborot qiladi. Natijada 120=120 o‘rniga 110<120, ya’ni 120>1!0 hosil boiadi. Tovarlar yetishmagandan narxlar oshib pul qadrsizianadi.

3, Resurslar kamyobligidan ularga talab oshib, ularning narxi kolariladi, bu o ‘z navbatida xarajatlarrd, binobarin narxni oshiradi. Buning natijasida, pul massasi o‘zgarmagan taqdirda ham pulning qadri pasayadi. Bunday hoi ayniqsa, import qilinadigan xomashyo, materiallar va yoqilgi narxlari oshganda yuz beradi, Keyingi paytda (2000—2014-yy.) neft narxining oshib ketishi neft importiga qaram mamlakatlarda narxning oshishiga sabab bo‘ldi. Resurelarning qim-matlashuvi mahsulotning birligiga ketgan ular sarfming oshishiga olib kelib, tayyor mahsulotlarning qimmatlashuviga sabab boiadi.

3 1 2

0. 
   Valuta zaxiralarining qadreizianishi. Biz bilamizki, valuta zaxiralari hisobidan impoitni ko'paytirib, milliy pulniiig tovar bilan ta’minlanishini oshirish mumkin. Zaxira rolioi o‘tovchi vakitalar qadrsiziansa, ularga chetdan olinadigan tovarlar miqdori qisqaradi, bunda importning qadrsizianishi yuz beradi. Import qilingan tovarlar miqdori kamaygach, milliy pulning moddiy ta’minlanishi pasayadi, narxiar o ‘sa boshlaydi. Valuta zaxirasi xarid qurbi pasa-yishidan ho.il bo'lgan inflatsiyani import qilingan, ya’ni lashqaridan kirib kelgaii inflatsiya, deb atashadi, chunki zaxirani tashkil etgan valuta o‘z mamlakatida inflatsiya tufayli qadrsizlanib, inflatsiyani bir mamlakatdan boshqa mamlakatga ko'chiradi. Shunday hodisa o‘t-gan asrning 70-yillarida yuz bergan. Rezerv (zaxira) valutasi hi-soblangan AQSh dollarining kuchli inflatsiyaga duch kelishi valuta zaxirasi bor yerda importni qisqartirgan. Shu sababli bir qator Yevropa mamlakatlari zaxiralaridagi AQSh dollarini oltinga almash-tirib berishni talab qilishgan.