Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

21.5. Mamlakatlararo mehnat migratsiyasi
Ochiq iqtisodiyot sharoitida resurslar kam harakatchan bo'ladi. Resurslar 2 xil bo'ladi. Biri yerga berkitib qo'yilgan yoki ko‘chmas resurslar. Bularyer, yerosti boyliklari, o'rmonlar va suv resurslaridan iborat bo'lib, ma’Ium mamlakatda ishlatiladi, ularni joyidan siljitib

369

bo‘lmaydi. Ikkinchisi ko‘chib yumvchi yoki harakatclian resurslar. Bular jumlasiga kapital va mehnat resurslari yoki inson resurslari kiradi. Kapitaining bir yerdan boshqasiga ko‘chib o‘tishi yoki o‘sha yerda ko‘p bo‘lishi ish o‘rinlarini hosil qilib, mehnatga talab chaqiradi. Bu talab mehnat migratsiyasi (ishlash uchun boshqa yerga borish) orqali qondiriladi.
Ish kuchining dunyo miqyosida bir yerdan boshda yerga ko'chib o‘tishi xalqaro mehnat migratsiyasi deyiladi.
Migratsiya xalqaro mehnat bozori orqali yuz beradi. XXI asrga kelib dunyoda 4 ta xalqaro mehnat bozori shakllangan bo1ib, biilar Shimoliy Amerika, Yevropa, Lotin Amerikasi va Yaqin Sharq bo-zorlaridir. Mehnat bozorining tovarlar bozoridan asosiy farqi shiindaki, bu yerda mehnatning yagona jahon narxi shakllanmaydi, bu narx mamlakatlar bo'yicha farqlanadi, bu bozorda xalqaro biijalaramal qilmaydi. Bu yerda turli oshkora va yashirin ishlaydigan firmalar bo'lib, bular ishlayman deganlarga ish, mehnatga talabgor firmalarga ish kuchi topib beradilar. Xalqaro mehnat migratsiyasi 2 xil boriadi:

0. 
   Ochiq-oshkora migratsiya. Bu migratsiya mavjud qonunla-riga binoan va belgilangan tartibda ish kuchining bir mamlakatdan boshqasiga ko‘chib o‘tishi. Masaian, Yevropa Ittifoqiga kirgan mamlakatlarning biridan ikkinchisiga ish kuchining erkin ohishiga yoM beriladi.
   
0. 
   Yashirin migratsiya. Bunda ishlashga qodir va bunga ehtiyoji bor kishilar migratsiyasi qonunlarga xilof ravishda, yashirin firmalar ko‘magida yuz beradi.
   

Migratsiya oqimi ish kucliini yetkazib beravchi mamlakatlardan unga talabgor mamlakatlar tomon boradi. Birinchi guruh mam­ lakatlar odatda iqtisodiyoti zaif mamlakatlar bo‘lib, bu yerda ish kuchi taklifi ortiqcha boriadi. Ikkinchi guruh mamlakatlar iqtisodiy jihatdan rivojlangan bo‘lib, bu yerda aholi iqtisodga nisbatan g‘oyat sekin o‘sadi yoki umuman ko‘paymaydi. Bularda mehnatga ortiqcha talab hosil bo‘ladi va bu mehnat migratsiyasi tufayli qondiriladi. Mehnat migratsiyasi rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida ham boiadi, Buning sababi ishsiziikning mavjudligi va turli mamlakatlarda ishlab pul topishning har xil boriishidir. Masaian, Germaniyada ish haqi yuqori bo‘Iganidan Gollandiyadagi ishchi yoki xizmatchi o‘sha yerga borib ishlaydi, Kelgindi ishchi-xizmatchilar migrantlar hi-soblanadi, ular gostarbayter, deb yuritiladi. Ular tarkibidagi yashirin migrantlar ijtimoiy jihatdan huquqsiz boriadi, ular og‘ir va kam xaq to‘lanadigan ishlarda band boriadilar. Ish kuchi migratsiyasida aqliy mehnat ahli (olimlar, muhandislar, san’at arboblari, dastur tuzuv-

3 7 0

chilar va konstruktorJar) alohida o‘rin tutadj. Ularning boshqa mamlakatga ishiash uchun borishi aql-idrokning oqib ketisbi, deb ataladi. Ish haqi oz va ijod uchun qulay sharoit bo‘lmagan mam-lakatlardagi aqliy mehnat vakiUari sharoit yaxshi mamlakatlarga ko'chib 0‘tadilar. Natijada aqliy salohiyatning taqsimlanishi yuz beradi. Bu haqda Nobel mukofoti sovrindorlari orasida ohraishda kelgindi bo‘lgan olirnlar sonining ortib borishi darak beradi. Ma-salan, 2002-yili arab mamlakatidan kelib qolgan, lekin AQSh fuqaroligini olgan ohm ximiya sohasidagi Nobel mukofotini olgan. 2010-yil esa Rossiyadan kelgan, lekin Angliya fuqaroligini olgan ikki ohm fizika bo‘yicha mukofot olgan.
Mehnat migratsiyasi kengayib, bunga yangi va yangi mamla-katlar qo‘shiladi. 2003-yili dunyo bo'yicha tug'ilgan joyida emas, boshqa mamlakatlarda ishlaydiganlar (yashirin migrantlarni hisobga olmaganda) 100 min ki.shidan ortib ketgan. Mehnat migratsiyasi bo-zor munosabatlariga o'tayotgan yoki yaqinda o‘tib bo‘lgan mam-lakatlar, xususan M DH mamlakatlarida ham yuz berdi. 2013-yilda Rossiyada qo‘shni mamlakatlardan 9 min kishi kelib ishlagan. Migratsiya MDH mamlakatlari o‘rtasida, ular bilan uzoq xorij mamlakatlari o‘rtasida yuz beradi. Hozir migratsiya g‘oyat ku-chaygan, u hatto tashvishli voqeaga aylangan. 2013-yilda 236 min migrantlar bo‘lib, ulardan 49 min kishi AQShda, ! 1 min kishi Rossiyada va 10 min kishi Germaniyada ishlagan.
Migratsiya mehnat resurslarini bozor talabiga asosan taqsimlab, ulardan samarali foydalanishga, dunyo miqyosidagi bandlikni, bino-barin farovonlikni oshirishga ko‘mak beradi. Migrantlar o‘z faro-vonligini oshirish yo‘li bilan cheklanmay, o‘z yurtining valuta rezervlarini oshirishga hissa qo‘shadilar. 2013-yili Rossiyadagi meh­ nat migrantlari o‘z yurtiga 18 mlrd dollar pul o‘tkazganlar. Mig­ ratsiya jarayoni ilg‘or mamlakatlarni arzon ish kuchi bilan ta’min-lagan holda u chiqib ketgan mamlakatlarda malakali ishchilar va 0‘qimishli mutaxassislarning yetishmasligini yuzaga keltiradi. De-mak, mehnat resurslarining xalqaro migratsiyasi ziddiy boMadi.
21.6. Valuta ayirboshlash
Ochiq iqtisodiyot valutalaming ayirboshlanishini yuzaga kelti­ radi, chunki buni tovarlar va resurslarning xalqaro harakati talab qiladi. Har bir mamlakatning milliy valutas! u uchun yagona to‘lov vositasi boladi, ya’ni tovarlar faqat shu valutaga sotiladi. Shu sababli savdo-sotiq, kapital chiqarish yoki kiritish, ish kuchi migratsiyasini uyushtirish uchun o‘zga mamlakatlar valutasini ma’lum narxda sotib olish kerak.

37 1

Bir mamlakat yoki mamlakatlar gunihi pul birligini boshqa mamiakatlar pul birligida ifodalanadigan narxi valuta kursi boiadi.
Valutalar shu kursga binoan ayirboshlanganda valuta pariteti (nisbati) hosil bo‘iadi. AQSh dollari Angliya funtiga almashganda ikki mamlakat valutas! tenglashtiriladi. AQSh dollari yevroga al­ mashganda esa bir mamlakat valutas! Yevropadagi bir guruh mamlakatlarning umumiy valutasiga tenglashtiriladi. Valuta kursi ikki narsaga bog‘liq boiadi:
1. Almashinadigan valutalarning xarid qobiliyati. Bu valuta kursi uchun asos boiadi. Shu sababli valutalar maium nisbatda ayirbosh-lanadi. Masalan, 2013-yili oktabr oyida bir Angliya funt sterling! 1,6 AQSh dollariga ayirboshlangan. Demak, nisbat 1:1,6 boigan. Bu-ning asosi 1 dollar va 1 funtga bozorda nima berishidir. Shu sababli bir funt 500 dollar yoki 0,2 dollar boimagan.

0.