Ona tili va bolalar adabiyoti

 
 
 
 
 
105-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning atash (denotativ) va qo‘shimcha 
(konnotativ) ma’nolarini tushuntiring. 
1. Chorshanbi – zo‘r yigit, ishni do‘ndiradi. (M. M. Do‘st) 2. Qiz 
Umidga qarab jilmaydi. (Mirmuhsin) 3. Oldimizdan bir ketvorgan qiz 
o‘tib ketdi. 4. O‘rtaga qil-tiriq bir bola chiqadi va havoda chir aylanib, 
dumbaloq oshib sakrab hammaga ta’zim qiladi. (T. Obidov) 5. Bir payt 
toshbaqa kosaning narigi yog‘idan boshini chi-qarib, uyqusiraganicha 
vaysab berdi. (A. Obidjon) 6. Ingliz ukki ko‘z, karnay burun, kampir 
dahan, qiltiriq bo‘yin, naynov edi. (Oybek) 
7. Sahrolar gul ochar senda, 
Samolar nur sochar senda. (M. Mirzo) 
8. Og‘ushlari xilvatlarga tayyordir ma’vo,
So‘lim, salqin soyasida kiyiklar uxlar. (O. Rajab) 
9. Bog‘lar sokin mizg‘ishar 
Misoli oq kapalak. (Q. Hikmat) 
10. Bir yoqda jo‘jalarim, 
Jajji xo‘rozchalarim. 
Qichqirar qanot qoqib, 

---

37 
O‘stiraman men boqib. (Q. Muhammadiy) 
11. Ko‘klamingdan olib sururni 
Dong taratdi ustoz Olimjon. 
G‘afur G‘ulom tuygan g‘ururni 
Qilmoq mumkin olamga doston. (A. Oripov) 
12. – Aytmabmidim, – dedi ota, – 
Gap uqmading, tirrancha, 
El-u yurtning o‘rtasida 
Bo‘ldik rosa bo‘lgancha. (A. Oripov) 
106-mashq. Matnlarni o‘qing. Bir ma’noli so‘zlarni aniqlab, qaysi sohaga 
oidligini aniqlang. 
1. Lisonning borliq hodisalarini nomlash, ifodalash, ko‘rsatish uchun 
xizmat qiluvchi birligi – leksema. Lisoniy birlik sifatidagi leksema biri 
ikkinchisisiz mav-jud bo‘la olmaydigan ikkita psixofizik tomon – akus-
tik struktura (tovush qobig‘i), ya’ni nomema hamda ma’lum bir tushun-
cha asosida vujudga kelgan mazmuniy struktura, ya’ni sememaning bir-
ligidan iborat. 
Lisoniy birlik sifatidagi leksemaning tovush strukturasi fonetik birlik 
ko‘rinish (variant)larining turlicha kombinatsiyalari asosida vujudga 
kelgan. O‘zbek tilida mavjud barcha leksemaning shakliy tomoni 
tilimizda mavjud 29 ta fonema asosida, xolos. Shu boisdan tashqi fone-
tik strukturasi asosida leksemalarni kuchli va kuchsiz ziddiyatga qo‘-
yish mumkin. Kuchli oppozitsiya bittadan (u - olmosh, e - undov), 
ikkitadan (ot - ish), uchtadan (bor - kel), to‘rttadan (qunt-band) fonema 
variantining zidlanishi asosida hosil bo‘lgan bo‘lsa, kuchsiz ziddiyat, 
leksemaning tarkibidagi ayrim fonema variantlari asosida bo‘ladi (tub-
tup, bob-bop).
Har bir leksema lisoniy birlik sifatida mazmun mundarijasiga ham 
ega. Leksemaning mazmun mundarijasi denotat yoki referent deb ata-
ladigan borliqdagi narsa, harakat, belgi, miqdor kabini ifodalaydigan 
tushunchalarni anglatadi. Masalan, borliqda [yuz] deb ataluvchi kishi 
burni ikki tomonining peshonadan iyakkacha bo‘lgan qismi mavjud. 
Shu asosda kishi ongida “yuz” tushunchasi vujudga kelgan. Mazkur tu-
shuncha asosida esa semema (leksema ma’nosi) shakllanadi.
2. Bu zangori okean, ya’ni Yerning havo qobig‘ini olimlar atmosfera 
deb atashadi. U hech qachon tinch turmaydi. Quyosh nuridan qizigan 

---

38 
havo yengillashadi va Yer sirtidan yuqoriga ko‘tariladi, uning o‘rnini 
esa sovuq havo egallaydi. Havoning Yer sirti ustidagi harakati shamol 
deb ataladi. Atmosferada doimiy havo oqimlari ham bor. Masalan, pas-
sat shamollari har doim bir yo‘nalishda – ekvator bo‘ylab esadi. 
Inson uchun atmosferaning pastki qatlami – troposfera ayniqsa 
muhim. U Yer sirtidan boshlanib, to 8 – 17 kilometr balandlikkacha 
davom etadi. Bulutlar, momaqaldiroq, jala, qor shu yerda yuzaga ke-
ladi. (“Bolalar ensiklopediyasi”dan)