Ona tilidagi she’riyat

1.2 sheriyatda obrazning ifodalanishi hamda tuygʻuning samimiyligi
Obrazlilik – sheʼriyatning muhim sharti. Zero, obraz tasvirga jon bagʻishlaydi, poetik joziba baxsh etadi. Obrazsiz sheʼr bamisoli ruhsiz tandir. Chinakam sheʼrda chuqur mazmun ohorli obraz vositasida ifodalanadi. Obraz timsolida namoyon boʻlmas ekan, sheʼrning oddiy xabardan farqi qolmaydi.
Ustoz Abdulla Oripov “Tanlangan asarlar”i 7-jildidagi “Kema” sheʼri obrazlilikka yorqin timsol boʻla oladi. Tasavvur qiling: dengiz ufqida goh qalqib, goh gʻoyib boʻlib yuzayotgan; fursat-bafursat kattalashib, shakli-shamoyili aniqroq namoyon boʻlayotgan kema sohilga tobora yaqinlashib kelayotir. Bu kema shunchalar ulkanki, vahshiy toʻlqinlarni yengib oʻtolgan, boʻronlarga qarshi yelkan koʻtargan, tumanlar qaʼriga singib yoʻl topa olgan. Shoirning asl muddaosi mana bu poetik xulosadan anglashiladi:
Biz ham kema yangligʻ suzgaymiz borho,
Noayon erurmiz bizlar ham dastlab.
Yelkandek tortilsa tuygʻular goho,
Jismimiz goh balqar, goh ketar pastlab.
Buyuk ummon erur oʻzi bu olam,
Chorlar odamzodni sohillar vasli.
Toʻfonlarni yengib suzarkan har dam
Kemaga oʻxshaydi Vatan ham asli.
Olam buyuk ummonga, ona Vatan esa ne-ne toʻfonlarni – xatarli holatlarni yengib, orzu sohiliga yaqinlashayotgan kemaga tashbeh etilmoqda. Bu kemada goh balqib, goh noayon, goho tuygʻulari yelkandek tortilib yuzayotganlar esa, sizu bizmiz. Nurli istiqbolga, buyuk kelajak manziliga yoʻl olgan Vatan timsolini bu qadar yorqin obrazda, bunchalar taʼsirchan tasvirlash har qanday ijodkorning ham haddi emasligi ayon. Badiiy jihatdan yuksak, yorqin obraz va teran falsafiy tafakkurga asoslangan bunday sheʼrlar har kuni ham yaratilavermasligi kunday ravshan.
Shoirlar, ijodkorlar, adabiyotshunoslar eng koʻp fikr yuritadigan mavzu – ilhom. Ne-ne shoh asarlar yaratilishining bosh sababchisi boʻlgan bu ilhom deganlari nima oʻzi? Uning saxti-sumbatini, qaddi qomatini biror marta boʻlsa ham koʻrgan odam bormi? Buning uchun yuksaklikka – fazoga uchish yoki uzoq dengiz safariga otlanish shart emas, Farida Afroʻzning “Sheʼr kelyapti, poʻsht, poʻsht” sheʼrini oʻqisangiz boʻldi, ilhomni koʻrasiz-qoʻyasiz.
Ichimga…
ichimga…
ichimga zilzila kiryapti,
zilzila kiryapti, titroq beayov…
Vulqonning xavfi bor,
bemavrid, bejo,
Bir toshqin kelyapti…
Ha, demak,
Ha, demak
SHEʼR kelyapti, POʻShT-POʻShT!
Yoʻldan qoching, POʻShT-POʻShT!
Guldirak misol bir tovush kelib, togʻu toshlarni sel olish xavfi tugʻilsa, tomoqqa yigʻi tiqilsa… Ijodkorning ichida bir olov yonsa, bir olovki, quyoshga egiz, odamzorlarda yongʻin xavfi tugʻilsa… Shoirning ichiga osmondan oy tushsa, bir oyki, ishqday muloyim, yerlik gʻamlarning tugash xavfi paydo boʻlsa… EHTIYOT BOʻLING, SHEʼR KELYAPTI!
Ana, ilhom deganlari qanday suratlarda namoyon boʻlishi mumkin. Obrazlilikning kuchi shundaki, u istalgan mavhum hodisani ham koʻz oʻngingizda namoyon etishga qodir.
Eshqobil Shukur nazmiy toʻplamida yorqin obrazlarga boy boʻlmagan sheʼrni topish qiyin. Shoirning mana bu misralari ham ushbu fikrni quvvatlaydi:
Qizgʻin qizgʻaldoqlar kaftida oʻsdim,
Yonayotgan muzning taftida oʻsdim,
Bir juft kabutarning kiftida oʻsdim…
Metaforalarga boy bunday misralar milliy sheʼriyatimizda poetik tafakkur oʻsayotganidan, ona tilimizning ifoda imkoniyati kengayayotganidan darak beradi. Bunga hissa qoʻsha olish ijodkorning salohiyatini koʻrsatuvchi oʻziga xos mezondir. Ohorli fikr talqinida maʼnoning poetik koʻchishiga asoslanilgan mana bu misralar ham badiiyatning baland namunalaridir:
Maxluqdan malaklik izladim koʻproq,
Qoshimda insonday gulladi tuproq,
Qoʻlim qanot boʻldi, koʻzlarim chiroq…
Ikrom Iskandarning “Fasllar ohangi” toʻplamidagi “Kuzgi yaproqlar” turkumi obrazlilikka yorqin misol boʻla oladi. Turkumdagi sheʼrlar kuz manzarasini oʻquvchi koʻz oʻngida yaqqol gavdalantiradi. Kuz tuniday uzayib borayotgan firoq sababidan yoʻlakda yaproqday sargʻaygan umid, shamol saltanatida ayriliq kuyiga oʻyin tushayotgan yaproqlar… Bunday taʼsirchan manzaradan koʻngilga hazinlik inadi. Mana bu misralar esa, soʻzga ohorli poetik libos kiydirilgani, oz soʻz zamiriga koʻp va zalvorli maʼno yuklangani bilan alohida ajralib turadi:
Qarang, manov yaproqqa,
moʻysafiddek yonboshlar
issiq toʻshak –
tuproqqa.
Bunda shakl ham, mazmun ham mutanosib. Birgina “tuproqqa” soʻzining bir misra quyidan oʻrin olishida ham, moʻysafiddek yonboshlagan yaproqning daraxt shoxidan – yuksaklikdan tubanga tushishiga nozik ishora bor:
Yoʻlakda hijjalab oʻqir shabada
yaproqlarning
uzuq-yuluq
xatini
Soʻz orqali ham muayyan manzarani bamisoli rassomdek yaqqol tasvirlash mumkinligiga dalildir bu misralar.
Mana bu satrlarda esa, teran hayot falsafasi ham, ohorli poetik obraz ham, aniq oʻlchamli ritm ham mujassam ekanini kuzatish mumkin:
Boshida koʻtarib turgan edi u,
Allalab bagʻrida parvarish etdi.
Yaproqlar jonini baxshida aylar –
tashlaydi oʻzini daraxt poyiga.
Misralar tagmatnidan anglashilganidek, shoir daraxtni onaga, yaproqlarni esa uning bolalariga tashbeh etadi. Daraxt – ona boshida koʻtarib, allalab parvarish etgani tufayli kuzgi yaproqlar – zurriyodlari uning poyiga bosh urayotir. Hayot falsafasi va poetik joziba ana shunday uygʻunlashgan holdagina chinakam sheʼr dunyoga keladi.
Bugun sheʼriyatda yangidan-yangi nazmiy shakllarga ragʻbat koʻrsatilmoqda. Uchlik, beshlik (tabiiyki, bu beshlik muxammas emas!), hatto geometrik shakllar ham sheʼriyatga dadil kirib kelayotir. Shunday boʻlishini hazrat Alisher Navoiy qariyb olti yuz yil muqaddam ham bilgan. Ulugʻ mutafakkirning aforizmga aylanib ketgan:
Nazmda ham asl anga maʼni durur,
Boʻlsun aning surati har ne durur,
– degan fikrlari buni tasdiqlaydi.
Demak, maʼnidan ayri boʻlsa, har qanday goʻzal shakl ham oʻzini oqlay olmaydi. Boshqacha aytganda, jozibali badiiy libosning ichi boʻm-boʻsh boʻlmasligi kerak. Betakror shoirimiz Zokirjon Furqat taʼbiri bilan aytganda: “Suxan raʼnosi nazm libosi birla zebo koʻrunur boʻlgʻay”.
Salim Ashurning uchliklari nainki shakl va maʼni mutanosibligi bilan, obrazning yorqinligi bilan ham ajralib turadi. Bir-ikki misol:
Toshni yordi tar chechak,
Suvga bordi har chechak,
Sirlar gullar bu kecha.
Shoir bu turkumga “Qadim ohanglarda”, deya izoh beradi. Darhaqiqat, ular mutolaasi “Devonu lugʻotit-turk”dagi qoʻshiqlarni yodga soladi:
Tepaliklar pastida
Bahor hali rasida.
Qish izgʻiydi qasdida.
Shakliy izlanishlarning bunday muvaffaqiyatli namunalarini boshqa shoirlarimiz ijodida ham kuzatish mumkin. Bunday ijod namunalaridan ayrimlarining qadimiy, mustahkam poydevorlarimiz ustiga qurilayotgani, ayniqsa, eʼtiborga molikdir. Bu yoʻlga ragʻbat koʻrsatayotgan yoshlarimizga ustoz Abdulla Oripovning mana bu soʻzlarini esdan chiqarmaslik tavsiyasini bergan boʻlar edik: “Nega “eng yangi shakllar” jahon badiiy tafakkurida muhim zina boʻla olmayotir? Buning sababi oddiy va soddadir. Yaʼni oʻz-oʻzicha shakl hech narsani anglatmaydi. Libos nisbiydir, faqat ruh va maʼno mohiyatni belgilaydi. Adabiyotdagi shakliy izlanishlar nihoyatda zarur. Lekin u nechogʻlik zamonaviy va ilgʻor boʻlmasin, nochor isteʼdodni tanazzuldan asrab qololmaydi”.