Oodatiy fikrlash mahorati yoxud kreativlik qanday shakllantiriladi?

Tabiatshunoslik o‘qitishning amaliy metodlari. Amaliy metod 
o‘quv jarayonida o‘quvchilaming turli-tuman faoliyatini yo‘naltirish 
bilan belgilanadi.
Amaliy metod og‘ zaki va ko‘ rgazmali metod bilan uzviy bog ‘ langan 
(ko‘rsatish, oldinda turgan ish bo‘yicha o‘qituvchining tushunchasi). 
Biror amaliy ishdan boshlashdan oldin o ‘qituvchi o‘quvchilar oldi-


348

da topshiriq qo‘yadi va uni bajarish yo‘li haqida ko‘rgazma beradi. 

Topshiriqni muammoli tarzda bo‘lgani ma’qul uni yechish jarayoni­
da bilim bilan birga o ‘qituvchining amaliy ishi va mantiqiy tafak- 
kuri uyg‘unlashib ketadi. Bilimlami o‘zlashtirishda o‘quv jarayonini 
amaliy tarzda uyushtirish o‘quvchi mustaqilligi va ijodiy fikrlashini 
faollashtiradi. Amaliy ishlar jarayonida faol o‘zlashtirilgan bilimlar 
yengil va ongli boTib qolmay ancha mustahkam bo‘ldi. Amaliy metod 
shu paytda qoilaniladiki, qachonki faol amaliy va fikrlash faoliyati 
natijasida yangi bilimlar olish zarurati tug‘ilganda. Shuningdek, faqat 
yangi bilimlar hosil qilish emas, shu bilan birga ulami yangi vaziyatda 
qo ilay olish o‘quvchi yoki amaliy ko‘nikmasi hosil bo‘lishiga eri- 
shish lozim.
Amaliy metodning bir necha turlari mavjud: kuzatish laboratoriya 
tajribalari; tirik mavjudotlami aniqlash va tavsiflash ishlari; priborlar 
bilan ishlash; tirik tabiat burchagida va o‘quv tajriba uchastkasidagi 
amaliy ishlar.


Kuzatish - bu tabiatdagi predmet va hodisalami maqsadga 
yo‘nalgan holda idrok qilishdan iborat bo‘lib, ulaming umumiy va 
farq qiluvchi belgilarini qonuniyatlari aniqlanadi. Kuzatish jarayoni­
da o‘quvchilarda kuzatuvchanlik ko‘nikmalari shakllanadi. Kuzatish 
ilmiy metod hisoblanadi, qaysiki o‘quvchilar ancha murakkab ilmiy 
tadqiqot ishlarini - tajribalarini qo‘yishga, o‘tkazishga tayyorlanadi- 
lar. Kuzatishda o ‘qituvchi tomonidan aniq vazifa qo‘yilgan boTadi.
Kuzatishlar yakka, guruh hamda frontal shakllarda o‘tkaziladi.
K.D. Ushinskiy, V.P. Vaxterov, L.S. Sevmk, A.Ya. Gerd kuzatish- 
ga katta e’tibor bergan edilar. A.Ya. Gerd o‘zining “Maktabda tirik 
hayvonlar” nomli kitobida o‘quvchilami kuzatishlar asosidagi hara- 
katlari tadqiqot o‘quvchi haqida o‘quv va amaliy topshiriqlami mus­
taqil yechish ko‘nikmasi bilan qurollanishini ta‘kidlaydi. Kuzatishlar 
natijasida 2-3-4-sinflarda “Kuzatishlar kundaligi” daftari toTdiriladi, 
savollarga javob yoziladi. 0 ‘simliklaming o‘sish, rivojlanish, gullash 
va hosil berish jarayonlari kuzatiladi.


Tajribalar: 
- 0 ‘qitish 
metodi 
bo‘lib, 

uning 
yordamida 

o‘rganilayotgan jism va hodisalar qonuniyatlarini aniqlanadi. Bu-

349

ning uchun unga yangi sharoit yaratib, ta’sir qilinadi. 0 ‘quvchilarda 

bu paytda yangi tabiatshunoslik tasavvurlari shakllanadi.
Tajriba materialistik dunyoqarashni shakllantirishda, mantiqiy ta­
fakkur va nutqni o‘stirishda katta ahamiyatga ega. Ular yordamida 
mavhum tushunchalar oydinlashadi, noma’lum voqeliklarning sir- 
lari ochiladi. Masalan, haroratning o‘zgarishiga qarab termometr, si- 
mob ustini harakatlantirishini va yana harorat ta’siridagi suvning bir 
agregat holatida, ikki holatga o ‘tishini faqat tajriba vositasida aniqlab 
o‘rganiladi.
Oddiy tajribalar uy sharoitida murakkablari esa o‘qituvchi tomoni­
dan dars jarayonida amalga oshiriladi. Bu paytda o‘quvchilar kuzatish 
jarayonini fahmlash, uni natijalarini ta’riflashga o‘rganishlari bilan 
qimmatlidir.