O`qituvchi nutqi madaniyati fanining predmeti va uning vazifalari. Reja

3. Nutq faoliyati haqida tushuncha 
Insonning nutqiy faoliyati uch ko`rinishda amalga oshiriladi. Bular: so`zlash, 
mutoalaa va eshitish. 
So`zlash deganda so`zlovchining ma’lumot, maslahat berishi, buyurishi, 
o`ziga na’molum narsalar haqida so’rashi anglashiladi. So`zlaganda so`zlovchining 
bilimi, madaniyati, ahloqi, odobi yuzaga chiqadi. 
So`zlash monologik va dialogik ko`rinishda bo’lishi mumkin. Monologik 
nutqda bir kishining mulohazalari qarshi savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga 
chiqadi, suhbatdosh tomonidan bo’linmaydi.
Dialogik nutqda muloqat qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi, goh 
so`zlovchi bo’lib turadi. 

---

Mutoalaa o’quvchining yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan 
muloqatidir. Mutoalla tufayli o’quvchi yozma nutqda aks etgan voqyea-
hodisalardan xabardor bo’ladi. Ular ta’sirida xulqida qandaydir o`zgarish bo’ladi. 
Mutoalla ma’lumot olishning eng muhim yo’lidir. Kishi o’qish orqali ma’noviy 
yetuklikka erisha boradi. 
O’quvchilarga ta’lim va tarbiya berishda o’qituchining nutqi ishi bilan 
teppa-teng ahamiyatga ega. Zotan o`qituvchi mutaxasislikka oid ishning yirik 
bo’lagini nutqi orqali amalga oshiradi. Shuning uchun uning nutqi hamma vaqt 
g’oyaviy yuksak, ravon, yumshoq, dilkash bo’lishi lozim. Nutqda va ishda 
subutsizlik o`qituvchi uchun noloyiqdir. Har bir nutq bolalarning yosh 
xususiyatlarini, bilimi va tushunchasini nazarda tutib tuzilishi shart. Shu bilan 
birga, o`qituvchining nutqi yosh avlod ko`z oldida uni o’rab olgan moddiy va 
ma’naviy dunyoning yangi qirralarini ochib berishni maqsad qilib qo’yadi. Demak, 
o`qituvchining nutqi ta’lim-tarbiya berishning asosidir. 
O`qituvchining nutqi iloji boricha sodda, jozibador, ta’sirchan tuzilishi 
lozim. Har qanday bilim va tarbiya, asosan, o`qituvchining dars hamda darsdan 
tashqari kundalik nutqi orqali berib boriladi. Nutqda u qanday shaklda bo’lmasin 
bizning qadriyatlarimiz qattiq hurmat qilinishi lozim. 
Pedagogik nutqiy muloqatning o`ziga xosligi o`qituvchining hamma yerda, 
har qanday sharoitda ham tarbiyachi ekanligi bilan xarakterlanadi. Pedagogik o`z 
tarbiyalanuvchilari bilan ko`proq auditoriyada, darsda nazariy muloqatda bo’ladi. 
Uning nutqi ilmimy-pedagogik mazmun kasb etadi. Bunday vaqtda ilmning turli 
sohalariga xos qoidalar, atamalar, xulosalar aks etadi. Bunday nutqda har bir narsa 
o`z o’rnida, me’yorda bo’ladi. Atamalarga, yangi so`zlarga berilgan izohlar sodda, 
o’quvchi hazm qiladigan sintaktik qurilmalarda berilishi shart. Qoida va 
nazariyalar hayotiy, o’quvchiga yaqin misollar bilan tushuntiriladi. 

---

Polilog. Ikkidan ortiq kishilarning nutqidan tuzilgan suhbat polilogdir. 
Polilog hamma til xususiyatlari jihatidan diologning o`zidir. So`zlovchi o’rtaga 
tashlagan muammoga birdan ortiq ishtirokchi o`z fikrlarini bildirishi mumkin. 
O`qituvchi sinfda og`zaki nutqning turli shakllaridan foydalanadi. Quyi 
sinflarda ko`proq nutqning diolog va palilog shakli o`rinlidir. Chunki suhbat usuli 
shunga asoslanadi. Monologik nutqdan o`qituvchi hikoya, tasvir, ta’rif, tavsif 
haraktiridagi mavzularni bayon etishda foydalanadi. Monologik nutq tarix, 
adabiyot darslari uchun xos bo’lganidek, diologik nutq ona tili, matematika 
darslarida qo’l keladi. O`qituvchi har bir darsda og`zaki nutqning hamma 
shakllaridan foydalanishi lozim. 
O`qituvchi o’quvchilarga o’rganilayotgan mavzu va material to`la yetib 
borishi, ularning xulqiga ta’sir etishini ko`zda tutgan holda aytilayotganlarga mos 
harakatlar ham qiladi: Masalan, ko`z, qosh, qo’l, yuz, bosh, kift harakatlarini ishga 
soladi. Bunday harakatlar tasdiqni, inkorni yoki mamunlikni va hakozalarni 
ifodalashi mumkin. Harakat o`z o’rnida bo’lsa, yoqimli kechsa foyda keltiradi. 
Ammo hadeb o`rinli-o`rinsiz harakatlar qila berish o’quvchini zeriktiradi.