O‘qituvchi nutqi madaniyati

3- mavzu
O‘qituvchi nutqi madaniyatining asosiy xususiyatlari. O‘zbek nutqining muloqot shakllari. Kasbiy muomala odobi.
Muloqot jarayoni nihoyatda murakkab, uning boshlani-shi, avvalo, kishilarning ruhiy holati, suhbatdoshga ijobiy yoki salbiy munosabati kabilar bilan bevosita bog‘liq. O‘zaro suhbatning qay yo‘sinda bo‘lishi, o‘z-o‘zidan ayonki, juda ko‘plab omillarga bog‘liq. Tadqiqotchilar bu jarayonni turlicha nuqtai nazardan baholashadi.
«Muloqot jarayoni, aslini olganda, odamlar o‘rtasidagi axborot almashuvi bo‘lib, uning asosiy maqsadi uzatilayotgan va qabul qilinayotgan axborotning tushunarliligini ta’minlashdir»¹³.
O‘zbek tilining hozirgi paytdagi ijtimoiy holati muloqot madaniyatining milliy urf-odatlarimiz, menta-litetimiz, an’analarimizga mos ravishda rivojlanib borayotganidan dalolat beradi. Muloqot madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari bir qator ilmiy tadqiqotlarda yoritilgan. S.Mo‘minov va Sh.Iskandarovalarning monografik ishlari bunga misol bo‘la oladi¹⁴.
S.Mo‘minov suhbatdoshlarning millatini, jinsini, yoshini, ijtimoiy belgilarini, ularning o‘zaro yaqinlik darajasini, muloqot vaqtini, vaziyatni, holatni, ijtimoiy muhitni ana shu birliklar sifatida qaraydi¹⁵.
Olimning fikricha, muloqot xulqini o‘rganishda millat aholisining o‘ziga xos urf-odatlari, qadriyat va an’analarini hisobga olish lozim.
Insonlar o‘rtasidagi muloqot til vositalari orqali yuz bersa-da, uning yuqori madaniyatli, ma’rifatli bo‘lishi nafaqat til birliklaridan adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda, nutq madaniyati talablari darajasida suhbatlashishni, balki boshqa bir qancha omillarni ham hisobga olishni talab etadi. Bunday omillar sirasiga, masalan, quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Umuminsoniy qadriyatlarni hisobga olish.
   
2. 
   An’anaviy urf-odatlarni yaxshi bilish va ularga amal qilish:
   

a) kattalarga hurmat va kichiklarga izzat ko‘rsatish;
b) xotin-qizlarga alohida hurmatda bo‘lish;
v) oiladagi tarbiyaviy muhit: er-xotin muomalasi, ota-onaning farzandlariga munosabati;
g) ustozlarning shogirdlariga munosabati va muomalasi;
d) rahbarlarning oddiy insonlarga munosabati;
ye) qarindosh-urug‘larning muomalasi;
yo) mahalladoshshlar va qo‘shnilarning o‘zaro munosabati.

3. 
   Suhbatdoshlarning tafakkur doirasi, bilim saviyasi, dunyoqarashi.
   
4. 
   Kishilarning ruhiy holati.
   
5. 
   Jamiyatdagi ijtimoiy muhit: tinchlik, osoyishta-lik, iqtisodiy rivojlanish, millatlararo totuvlik.
   

6. Milliy o‘zlikni anglash va boshqa millatlar vakillarini hurmat qilish kabilar.
Professor S.Karimovning fikricha, muloqotning ham til, ham tildan tashqaridagi omillari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro birlashgandagina kutilgan nutq shakllanishi mumkin. Shuning uchun ham dastlab muloqotning ana shu omillari haqida tushunchaga ega bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bu ikki omil nutqiy jarayonda chambarchas bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisini taqozo qiladi va bir-birisiz yashay olmaydi. Vaziyatga bog‘liq holda inson muomalasi-ning ko‘rinishlari shu qadar ko‘p bo‘ladiki, bir vaziyat va holatda amalga oshirilgan suhbat boshqa bir o‘rinda hyech qachon takrorlanmaydi. Ular salomlashish, xayrlashish, tabriklash singari vaziyatlardagina umumiylikni tashkil qilishi va nutqiy odat degan ma’no ostida birlashishi mumkin.
Psixologik nuqtai nazardan olib qaraganda, muloqotda shaklning ahamiyati nihoyatda sezilib turadi. Suhbatdoshlar o‘zaro tanish-notanishligidan qat’iy nazar, odatda, bir-birlariga samimiyat bildirishga, iltifotli, sermulozamat bo‘lishga, izzat-ikrom, hurmat ko‘rsatish, manzirat qilish, bir-birlarining kayfiyati, ko‘ngliga qarab gapirishga harakat qiladilar. Muloqot jarayonida ko‘zda tutilgan maqsaddan kelib chiqib, ba’zan ro‘y beradigan noqulay vaziyatni yumshatishga harakat qiladilar. Bir-birlariga gapirib olishga imkon Bera-dilar. Bunday vaqtda orada jimlik, sukunat hukmron bo‘lishi, suhbatda uzilishlar ro‘y berishi mumkin. Lekin muloyimlik bilan uni bartaraf etish yo‘llari ham izlanadi. Bunday paytlarda suhbatdoshlarning yoshi, jinsi, saviyasi, albatta, sezilib turadi. Suhbat jarayonida, yuqorida ta’kidlaganimizdek, undan ko‘zda tutilgan maqsaddan kelib chiqib yoki suhbatdoshlarga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan holda buning aksi ro‘y berishi ham mumkin¹⁶.
«Bunday muloqot o‘rnatishning shakllari ko‘p. Masalan, nutq oldidan biroz avval ro‘y bergan va tinglovchilar kayfiyatiga ta’sir qilgan hodisaga bir og‘iz munosabat bildirish yoki qiziqarli voqyeani hikoya qilib, ularning kayfiyatini ko‘tarish mumkin va h.k. Albatta, auditoriya-ning tinglashga moyilligini uyg‘otish uchun qanday shaklni tanlash konkret vaziyatga bog‘liq. Har holda auditoriya uchun tushunarli va uida muayyan tuyg‘ularni uyg‘ota oladigan fikrni asoslash osonroq.
Kaykovus bu borada shunday saboq beradi: "Har kishiga so‘z aytur bo‘lsang qarag‘il, ul sening so‘zingga xaridormu yoki xaridor emasmu? Agarda uni so‘zingga xaridor topsang, unga so‘zingni sotg‘il. Yo‘q ersa, ul so‘zni qo‘yib, shundoq so‘z deg‘ilkim, unga xush kelsin va sening so‘zingga xaridor bo‘lsin"(U.Saidov. O‘sha manba,81-b.).
«Ko‘rgazmalilik, izchillik, auditoriya aqliy va ruhiy imkoniyatlarini hisobga olish kabi didaktik prinsiplar-ni qo‘llashning ham ahamiyati katta.
Notiqning vazifasi auditoriyani uyushtirish, tinglovchilarni ma’ruzani eshitishdan chalg‘ituvchi barcha narsalardan forig‘ etish ekan, bunda ruhiy holatni yuqtirish, taqlid, inontirish kabi psixologik usullardan foydalanish ham yordam beradi.
Auditoriya diqqatini jalb etish uchun notiq quyidagi ruhiy-pedagogik talablarga rioya etishi lozim: fikr va ma’lumotlarning yangiligi, fikr(lar)ning isbotlangan-ligi, ehtirosli (ekspressiv) bayon»¹⁷.
Muloqot jarayoniga yuqorida sanab o‘tilganlardan boshqa ta’sir etuvchi tashqi omillar ham kuzatiladi. Suhbat jarayonida aralashmayotgan, ammo suhbatdoshlar uchun hurmatli bo‘lgan kishining ta’siri bunga misol bo‘la oladi. Suhbatdosh ustozga, sevimli yoki jamiyatda obro‘si, hurmati bor kishiga, arboblar va amaldorlarga yaqin, hatto qarindosh bo‘lishi ham mumkin. Bu narsa ham ma’lum ma’noda tashqaridan suhbatdoshlar nutqini «boshqarib boradi», uning davom etishi va yakuniga ta’sir ko‘rsatadi.
S.Karimovning ta’kidlashicha, muloqotning hududiy farqlanishini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Masalan, qishloq va shahar aholisining muloqoti sheva va chet so‘zlardan foydalanish, og‘zaki so‘zlashuv uslubining to‘la namoyon bo‘lishi kabilar asosida insonga xos bir qator fazilatlar hamda nuqsonlarning muomala jarayoni-da o‘ziga xoslik bilan namoyon bo‘lishida ko‘rinadi.
Nutq vaziyatiga qadar suhbatdoshlar suhbat mavzusidan yoki unga aloqador ayrim faktlardan xabardor bo‘lgan bo‘lishlari mumkin va bu narsa ularni ma’lum darajada muloqot jarayoniga tayyorlaydi. Ammo kutilgan natija-larni berish-bermasligini shu nutqiy vaziyatning o‘zi belgilaydi.
Muloqot jarayonining muhim qismini murojaatlar tashkil qiladi. Murojaat esa tanish kishilarga ham, notanishlarga ham bo‘lishi mumkin. Bu vaziyat esa alohida til elementlarini tanlashni taqozo etadi. Masalan, notanish kishilarga murojaat qilinganda ishlatilishi odat tusiga kirgan so‘zlarni olaylik: yigit, og‘ayni, aka, uka, amaki, tog‘a, jiyan, ota, buva, xola, buvi, momo, opa, singlim, qizim, bolam kabi. Bu so‘zlarga murojaat qiluvchining xohish-irodasi yoki kayfiyatiga qarab –jon subyektiv baho shakli qo‘shilishi mumkin. Bundan tashqari bu murojaat so‘zlarining dialektal ko‘rinishlari ham mavjud bo‘lib, ularning barchasi birgalikda qo‘llanishda ma’lum hududiy-vazifaviy chegaralanishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, kasb-hunarga oid usta so‘zini ishlatish faol. Lavozim yoki vazifani ifoda etadigan rais buva, qozi buva, xo‘jayin, domla, muallim, doktor / duxtir, shofer / shopir singari so‘zlar ham murojaatlarda turg‘unlik kasb etgan. Agar ularga o, yey, hov, hoy kabi undovlar qo‘shilib ishlatilsa, murojaat mazmuni o‘zgaradi. Garchi chaqiriq masofa nuqtai nazaridan murojaat qiluvchidan nisbatan uzoqroqdagi kishiga qaratilayotganday bo‘lsa ham, bunday murojaatda ma’lum ma’noda eshituvchiga nisbatan hurmat darajasi pasayadi.
Tanishlarga qaratilgan murojaatlar ham farqlanadi. Yoshi ulug‘, lavozim jihatdan yuqoridagi, yaqin va hurmatli kishiga nisbatan qilinadigan murojaatlar tanishu, ammo so‘zlovchi uchun unchalik ahamiyatli bo‘lmagan kishiga nisbatan qilinadigan murojaatdan boshqacha bo‘ladi. Birinchi guruhdagi kishilarga nisbatan dada, dadesh, azizim, onam, lobarim, dilbarim, erkam, pari, bek, gul, poshsho, botir, go‘zal, malak, boyvuchcha, boyvachcha, valine’mat, shirin, oppoq, do‘ndiq, nuridiyda, jon, qanot, chiroq, g‘uncha, xon, xonim, poshsha, oy, shunqor, lochin, qaldirg‘och, qo‘zi, bo‘ta, toy, qulun, arslon so‘zlari hamda –-xon (Matlubaxon, Diloromxon), -jon (bolajon, ukajon, opajon, singiljon), -boy (Hamidboy, Hikmatboy) kabi љo‘shimchalarni љo‘shish bilan murojaat qilinadi¹⁸.
Muloqot jarayonida so‘z va iboralarning ma’lum qolipda takrorlanaverishi kishilarda odat va ko‘nikmalarni keltirib chiqaradi. Har bir muomala jarayonining o‘z qoida va odatlari shakllanib, u umumxalq, umummilliy xarakter kasb etadi. Muloqotda unga rioya qilish taomilga kiradi. Aksincha, undan chiqish bu odatlarga itoat qilmaslik deb qabul qilinadi.
Inson muloqot jarayonida salomlashish, tanishish, xayrlashish, biron narsani iltimos qilish, tabriklash, minnatdorchilik bildirish singari ko‘plab nutqiy vaziyatlarga duch keladi va ularning har birining o‘ziga xos muomala odatlari mavjud bo‘ladi. Bu odatlar umuminso-niy, umummilliy urf-odat va taomillar, madaniyat va qadriyatlar doirasida bo‘ladi. Masalan, salomlashish odati: assalomu alaykum – vaalaykum assalom, hormang – bor bo‘ling, xush kelibsiz – xushvaqt bo‘ling, yaxshimisiz – xudoga shukur; xayrlashish odati: men boray, bo‘lmasa – o‘tirsangiz bo‘lardi / choy ichib ketsangiz bo‘lardi, xayr – omon bo‘ling, yaxshi qoling – yaxshi boring, yana kelinglar – sizlar ham boringlar; iltimos qilish odati: iltimos, agar mumkin bo‘lsa, agar sizga malol kelmasa, bemalol bo‘lsa, sizdan bir narsa so‘ramoqchi edim, mobodo sizga og‘irlik qilmasa, imkoniyatingiz bo‘lsa, nima desam ekan…so‘rash sal noqulay bo‘lib turibdi kabi¹⁹.
O‘zbek nutqiy odati tadqiqotchisi Sh.Iskandarova uning vazifa doirasini belgilab, suhbatdoshlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish, ularning bir-birlariga iltifot ko‘rsatishga harakat qilishi, suhbatni boshqarib borish, murojaat qilish, xitob, ta’sir etish singari omillarni qayd qiladi²⁰.
Dialogik va monologik nutqlar insonning muloqot shakllari hisoblanadi. Inson nutqi ko‘rinishlari sifatida dialogik nutq ham, monologik nutq ham nutqning shakllanishidagi umumiy qoidalarga hamda insonlar o‘rtasida amalda bo‘lgan muomala etikasi va tamoyillariga bo‘ysunadi. Ayni paytda, ularning har biri shakllanish-dagi til xususiyatlari va tildan tashqarida bo‘lgan omillarga munosabati bilan bir-biridan farqlanadi. Ikki kishi o‘rtasidagi har qanday suhbatni dialog sifatida e’tirof etish mumkin. Ammo bu nutqning o‘ziga xos xususiyatlari ana shu ikki kishi o‘rtasida yuzaga kelgan suhbat jarayonida ochiladi. Shunday ekan, yuqorida ta’kidlanganidek, bu yerda ham suhbatning maqsad va mavzusi, suhbatdoshlarning o‘zaro munosabati, yoshi, jinsi, dunyoqarashi, bilimi, jamiyatda egallagan o‘rni va mavqyei dialogik nutqning mazmunini belgilaydi.
Matnlarning til jihatiga e’tibor berilganda, shu narsa ma’lum bo‘ladiki, suhbat jarayonidagi gaplar asosan savol-javoblardan iborat bo‘ladi, ya’ni gaplarning ma’lum qismini so‘roq gaplar tashkil qiladi. Bu gaplar tuzilishiga ko‘ra sodda va to‘liqsiz gaplardan iborat bo‘ladi. To‘liqsiz bo‘lishining sababi ma’lum, albatta. Undagi ma’no yoki avvalgi gapdan yoki umuman suhbat mazmunidan anglashiladi.
Garchi dialogik nutq til nuqtai nazaridan gap shakllarining to‘liq bo‘lmasligi, so‘zlarning tushib qolishi yoki qisqarishi, inversiyaga uchrashi bilan boshqa nutq shakllaridan ajralib tursa-da, bu o‘rinda ham muloqotning umumiy qoidasi va etikasini saqlab qolishga harakat qilinadi.
«Albatta, kishi o‘zi suymagan odamga murojaat etishga majbur bo‘ladigan holatlar bo‘ladi. Masalan, ish jarayonida yoki ma’muriy holatlarda odam o‘zi yoqtirmagan rahbarga yoki xodimga murojaat etmasligining iloji yo‘q. Ammo imkon qadar bunday holatlarni kamaytirishga harakat qilish kerak.
Yoqtirmagan odamga nutq bilan murojaat etmaslik kerakligining boshqa, ma’naviy jihati ham mavjud. Ya’ni notiq o‘z nutqini ezgulikka yo‘naltirmog‘i, tinglovchida ezgu tuyg‘ularni uyg‘otmog‘i kerak. Buni, avvalo, so‘z orqali murojaat qilingan insonga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish zaruratga aylantiradi. Shunday ekan, so‘zlayotgan kishi, o‘zgaga yomonlik keltirmaslikni o‘ylashi, har gapni andisha bilan so‘zlashi kerak. Ammo ana shu andishaga ko‘p hollarda e’tibor qilinmaydi»²¹.
Alohida bir kishiga taalluqli bo‘lgan nutq monologik nutq sifatida baholanadi. Bu nutq ikki xil ko‘rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq.
Ochiq nutq jamoaga qaratilgan bo‘ladi va turli xarakterdagi yig‘ilishlarda – qurultoylar, sessiyalar, ilmiy anjumanlar, dars jarayoni, hisobot yig‘ilishlari, har xil jamoalarning majlislari, uchrashuvlar, bayram-lar, to‘y-tomoshalar, tug‘ilgan kunlar, do‘stlar uchrashuvi singari kichik davralar, motam mitinglarida so‘zlanadi. Bu yig‘ilishlarning mazmuni turlicha bo‘lganligi sababli ularda so‘zlanadigan monologik nutq xarakteri ham bir-biridan farq qiladi. Masalan, bayramlar, uchrashuvlar, to‘y-tomoshalar, tug‘ilgan kunlar tantanali tarzda kechadi-gan yig‘inlar bo‘lganligi tufayli ularda so‘zlanadigan nutq ham tantanali ruh asosiga qurilgan bo‘ladi.
Hisobot yig‘ilishlari va jamoalarning (ishlab chiqarish, rejalashtirish) majlislari rasmiy xarakterda bo‘ladi. Qurultoy va sessiyalar keng qamrovli yig‘ilishlar bo‘lganligi tufayli ularda rasmiylik ham, norasmiylik va tantanavorlik ham aralash bo‘ladi. Mavzuga qarab har xil faktlar, raqamlar keltiriladi.