O‘qituvchi: T. Yandasheva

Ko‘k turk manbalarida ot yasalishining analitik shakli ham amal qilgan: bitigtaš “yodgorlik”, sübašï “sarkarda, lashkarboshi”, kün ortu “Janub”, tün ortu “Shimol”.

• Ko‘k turk manbalarida ot yasalishining analitik shakli ham amal qilgan: bitigtaš “yodgorlik”, sübašï “sarkarda, lashkarboshi”, kün ortu “Janub”, tün ortu “Shimol”.
• Qadimgi turkiy tilda kompozitsiya usulida yasalgan toponim va gidronimlar uchraydi: Temir qapïğ, Qaraqum, Qara köl, Yinjüögüz, Yašïl ögüz.
• Ko‘k turk manbalarida “shahar” ma’nosida balïq, uluš, känt (kän-ken), ordu kabi so‘zlarni shahar nomlarining tarkibida ko‘rish mumkin: Bešbalïq, Quzuluš, Quzordu, Tärkän, Äbäkän.
• Qadimgi turkiy tilda –ak, äk, -qï, -ki, -čïq, -čik, -č kabi kichraytuv va erkalash affikslari uchraydi: yolaq (

Otlarda jins

Otlarda jins

Turkiy tillarda rod kategoriyasi yo‘q, lekin jins bor. Jins inson va boshqa jonzodlarga xos. Jinsning grammatik ko‘rsatkichi (qo‘shimchasi) yo‘q. So‘zning ma’nosiga qarab kishi yo jonzodning jinsini ajratish mumkin. Insonlarda “erkak va xotin (ayol)”, hayvonlarda “erkagi - urg‘ochisi, qushlarda “nari va modasi”, parrandalarda “xo‘rozi va makiyoni” deyiladi. Tilimizda yana har birining o‘z oti bor. Sudraluvchilar, hasharotlar va suv hayvonlarining harakati, qiliqlariga qarab, ularning jinsini aniqlash mumkin bo‘lsa-da, ularga ot qo‘yilmagan: “erkagi yo urg‘ochisi” deb qo‘ya qolamiz.

Qadimgi turkiy tilda iŋän – tuyaning urg‘ochisi. Mahmud Koshg‘ariy bunga misol qilib shunday maqol keltirgan: İŋän iŋräsä, botu bozlar. – Ingan (ya’ni urg‘ochi tuya) ingrasa, bo‘tu (ya’ni erkak tuya) bo‘zlaydi (MK.I.142). Urg‘ochi tuyaning boshqa bir oti - tetir (MK.I.342). Erkak tuyani esa buğra deyilgan. Mahmud Koshg‘ariyning yozishicha, Buğraxan ismi ham shundan olingan (MK.I.397).

• Qadimgi turkiy tilda iŋän – tuyaning urg‘ochisi. Mahmud Koshg‘ariy bunga misol qilib shunday maqol keltirgan: İŋän iŋräsä, botu bozlar. – Ingan (ya’ni urg‘ochi tuya) ingrasa, bo‘tu (ya’ni erkak tuya) bo‘zlaydi (MK.I.142). Urg‘ochi tuyaning boshqa bir oti - tetir (MK.I.342). Erkak tuyani esa buğra deyilgan. Mahmud Koshg‘ariyning yozishicha, Buğraxan ismi ham shundan olingan (MK.I.397).
• Kul tigin bitigida urï oğul, qïz oğul so‘zlari ishlatilgan. Ushbu misollardagi urï - “o‘g‘il” degani, oğul esa “farzand” ma’nosida. “O‘g‘uzxoqon” dostonida erkäk oğul deydi, bu so‘z “o‘g‘il bola; o‘g‘lon” degan ma’noni beradi. Hozirgi o‘zbekchadagi oğïl bala, qïz bala ham ayni ma’nodadir (bala – “farzand” degani). Yoki yana qiyoslang, hozirgi o‘zb.: erkäk kiši, xatïn kiši. Bu o‘rinda kiši - “inson, odam” ma’nosini anglatadi. İB da: erkäk yont – erkak ot, erkäk buzağu – erkak buzoq, tetir buğra – erkak tuya. ODda: erkäk böri – erkak bo‘ri. QR da: er oğlan – o‘g‘il bola, qïz oğlan – qiz bola, tiši tewä yoki iŋän – urg‘ochi tuya, erkäk bota – er bo‘ta.