O’qituvchi: xasanova X. F. Toshkent-2023 Mavzu: Xarajatlar haqida tushuncha Reja: Xarajatlar haqida tushuncha va ularni turkumlash

Asosiy va umumiy xarajatlar

Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy roliga ko'ra, xarajatlar asosiy va qo'shimcha xarajatlarga bo'linadi.
Asosiy xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko'rsatishning ishlab chiqarish (texnologik) jarayoni bilan bevosita bog'liq bo'lgan xarajatlardir. Boshqacha qilib aytganda, asosiy xarajatlarga sarflangan resurslar kiradi, ularning iste'moli mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish bilan bog'liq - masalan, materiallar, ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi, asosiy vositalarning amortizatsiyasi va boshqalar.
Umumjahon xarajatlar ishlab chiqarishni tashkil etish, texnik xizmat ko'rsatish va uni boshqarish bilan bog'liq tan olingan xarajatlardir.
Masalan, umumiy ishlab chiqarish va umumiy xo'jalik xarajatlari - boshqaruv apparatini saqlash, ustaxona yoki umumiy zavod ehtiyojlari uchun asosiy vositalarni eskirish va ta'mirlash, soliqlar, xodimlarni jalb qilish va ularning malakasini oshirish xarajatlari va boshqalar.

To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlar

Xarajatlarni mahsulot, ish va xizmatlar tannarxiga kiritish usuli bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita turlarga ajratish. Ayrim sintetik hisoblar, subschyotlar va analitik hisoblar bo'yicha xarajatlarni aks ettirish tartibini aniqlaydigan ushbu tasnif.
To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar - bu mahsulotning ma'lum bir turiga yoki ma'lum bir mahsulot partiyasiga (bajarilgan ishlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar) bevosita, to'g'ridan-to'g'ri va iqtisodiy jihatdan bog'lanishi mumkin bo'lgan xarajatlar. Amalda bu toifaga quyidagilar kiradi:

• 
  materiallarning to'g'ridan-to'g'ri xarajatlari (ya'ni, mahsulot ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyo va asosiy materiallar);
  
• 
  to'g'ridan-to'g'ri mehnat xarajatlari (mahsulotning muayyan turlarini ishlab chiqarishda ishlaydigan xodimlarning ish haqi).
  

Biroq, agar korxona faqat bitta turdagi mahsulot ishlab chiqarsa yoki faqat bitta turdagi xizmat ko'rsatsa, barcha ishlab chiqarish xarajatlari avtomatik ravishda bevosita bo'ladi.
Bilvosita xarajatlar ma'lum mahsulotlarga bevosita, to'g'ridan-to'g'ri va iqtisodiy jihatdan bog'lanishi mumkin bo'lmagan xarajatlar sifatida tan olinadi, shuning uchun ular birinchi navbatda alohida (alohida hisobda) yig'ilishi kerak, so'ngra - oy oxirida - mahsulot turlari bo'yicha taqsimlanadi ( bajarilgan ishlar, ko'rsatilgan xizmatlar) tanlangan texnikalar asosida.
Bilvosita ishlab chiqarish xarajatlariga yordamchi materiallar va butlovchi qismlar, yordamchi ishchilar, sozlagichlar, ta’mirchilar uchun mehnat haqi, ta’til to‘lovi, qo‘shimcha ish haqi, ishlamay qolgan vaqt uchun to‘lovlar, ustaxona asbob-uskunalari va binolarni ta’mirlash xarajatlari, mulkni sug‘urtalash va hokazolar kiradi.
Biz ta'kidlaymiz - bilvosita xarajatlar bir vaqtning o'zida bir nechta turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lib, ularni yoki umuman ma'lum bir mahsulot turiga "bog'lash" mumkin emas yoki, qoida tariqasida, mumkin, ammo ahamiyatsizligi sababli amaliy emas. ushbu turdagi xarajatlar miqdori va ularning har bir mahsulot turiga to'g'ri keladigan qismini aniq aniqlash qiyinligi.
Amalda to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlarni ajratish buxgalteriya bo'limi ishini xarajatlarni hisobga olish nuqtai nazaridan tashkil qilish uchun juda muhimdir. To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar birlamchi hujjatlarga va ehtimol qo'shimcha hisob-kitoblarga asoslanishi kerak, masalan, agar bitta bo'limda bir xil turdagi xom ashyo bir nechta turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatilsa va qanday qilib to'g'ri birlamchi hisobni taqdim etishning iloji bo'lmasa. ushbu xom ashyoning katta qismi mahsulot turlarining har biriga sarflangan bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri mahsulotning har bir turi tannarxiga 20-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotining debeti bo'yicha hosil qilingan. Ammo bilvosita xarajatlar alohida hisobvaraqlarda yig'iladi - masalan, oy davomida ustaxona xarajatlari 25-“Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari” schyotining debetida.
Agar ko'rib chiqilayotgan ikkita tasnif o'rtasidagi munosabatlar haqida gapiradigan bo'lsak, quyidagilarni ta'kidlash mumkin:

• 
  barcha to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar asosiy (axir, ular muayyan turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun zarurdir);
  
• 
  qo'shimcha xarajatlar har doim bilvosita bo'ladi;
  
• 
  doimiy xarajatlarning ayrim turlari tannarxga kiritilish tartibi jihatidan bevosita emas, balki bilvosita, masalan, bir necha turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy vositalarning amortizatsiya summalari.