Oqiw materiallari

3. Motiv 81м motivatsiya т6синиги
İnsannın` minez-hulqında funksional ta`repten baylanıslı bolg`an qozg`altıwshı ha`m basqarıwshı ta`repleri bar. Psixologiyada insan minez-hulqındag`ı qozg`altıwshı ta`replerdi su`wretlew ha`m tu`sindiriw ushın qollanılatug`ın tu`sindirmeler arasında motivatsiya ha`m motiv tu`sinikleri en` a`hmiyetli ha`m tiykar bolıp esaplanadı.[1
«Motivaciya» ataması «motiv» atamasına qarag`anda ken`rek tu`sinikke iye. «Motivaciya» so‘zi ha`zirgi zaman psixologiyasında minez-hulqtı determinatsiyalawshı faktorlar. Bug`an, tiykarınan, mu`ta`jlikler, motivler, maqsetler, umtılıslar ha`m basqa ko`pshilik) dizimin belgilewshi ha`m minez-hulq iskerligi ma`lim da`rejede uslap turıwshı, xoshemetlewshi halat sıpatında ekilengen ma`nide qollanıladı. Biz motivatsiya tu`sinigin birinshi ma`nide qollaymız. Sonday qılıp, motivatsiyanı insan minez-hulqı, onın` kelip shıg`ıwı, jo`nelisi ha`m iskerligin tu`sindirip beriwshi psixologik xarakterge iye bolg`an sebepler jıyındısı sıpatında belgilew mu`mkim.<sup>28</sup>[q]
Sho`lkemlestiriwshi psixologlardın` jumıs beriwshilerdi motivatsiyalaw ha`mde ba`mtlikti ta`minlewge ha`reketlerindegi ja`rdemin ko`rip shıg`ıwdan aldın nege ha`r qanday jumıshsı joqarı standart ya`ki qıyın maqsetke erisiwi mu`mkinligin tolıq ko`rip shıg`amız.
O`siw imkanı bolg`an ha`r qanday iste a`wmetke umtılıwshı siz bilgen adamdı eslen`. Endi onnan kemrek ha`reket qılıp atırg`an adamdı eslen`.
Psixolog Genri Myurrey (19q8) birinshi adamnın` erisiw motivatsiyasın ta`jriybe ha`m pikirlerdi iyelew ushın, sonday-aq tezde joqarı erisiw ushın a`hmiyetli jetiskenliklerge umtılısı sıpatında ko`rsetken.
Olardın` qattıyatlıg`ı ha`m real wazıypalardı a`melge asırılıwı mu`mkin, joqarı da`rejedegi motivatsiyalı adamlar ko`p zatlarg`a erisedi. Intellekt testtin` a`%nin` joqarısında bolg`an a`o`g`h kaliforniyalı balalar o`miri dawamında u`yrenilgen. №ırıq jıl o`tkennen son` izertlewshiler ko`brek ha`m kemrek ka`siplik jetiskenliklerdi salıstırg`anda motivatsion parıqlardı tawdı. Sol muvaffaqiyatliroqlar izzettalap, ku`shke tolı ha`mde qattıyatlı edi. Balalıg`ında olardın` aktiv shınıg`ıwları ko`p bolg`an. Er jetip atırg`anda ko`p toparlarg`a qatnasqan ha`m tamashago`yge qarag`anda sport jarıslarının` qatnasıwshısı bolg`an ( Golmen,a`9h0). Iqtıdarlı balalar qa`biyletli u`yreniwshiler. Ta`jriybesi ko`pler matonatli atqarıwshılar.
Orta mektep ha`m universitet studentleri birgelikte jumıs alıp barg`anda o`zlestiriw, davomat ha`m abray ushın intizamlı intellektten ko`re joqarı ko`rsetkishke iye bolg`an. Buyımlar, pikirler ha`m adamlardı iyelew, joqarı standartqa erisiw ushın “İntizam talanttan u`stin” degen sheshimge keldi izertlewshiler.
Anjela Dakvort ha`m Martin Seligman ne ushın qız balalar olar menen birdey qa`bilettegi er balalarg`a ko`re mektepte joqarı baha alıwların tu`sindiredi (g`00o`,g`00u`).
Biraq intizam qa`biyletti jetilistiredi. Olardın` g`0-jıllar basında top-skripkashılar oqıtıwshı bolıw niyetinde basqa skripkashı studentlerden eki ma`rte ko`p – 10000saat toplag`an(Erikson ha`m b., g`00a`,g`00u`,g`00w). Ekonomika boyınsha Nobel laureatı psixolog Gerbert Saymon(a`99h)dın` izertlewlerinen 10 jıl qag`ıydası dep atalg`an qag`ıyda ju`zege keldi: ja`ha`n ekspert-klassları tarawı boyınsha on jıldan kem bolmag`an waqıt yag`nıy ha`ptesine qırıq saat, jılına eliw ha`pte islegen. :lken alımlar, sportshılar ha`m su`wretshiler u`yrenilgeni anıqlang`anda olardın` ba`rshesi joqarı motivaciyag`a ha`m jeke intizamg`a iye, o`z maqsetlerine erisiw ushın ku`nine saatlap waqıt sarıplawg`a tayar ( Blum,a`9ho`). Bul jarqın juldızlar tek g`ana o`zinin` ta`kirarlanbas talantı, ba`lki ku`ndelikli intezamı menen da ajralıp turadı. Joqarı na`tiyje gallon(n`,o`litr) ter menen bir shay qasıq ilhamdı aralaspasınday seziledi.²⁹[q]
Dakvort va Seligman anıqlag`anınday, ju`da` a`wmetli adamlardı o`zi qatarı talantlı ten`leslerinen dawju`reklik – uzaq mu`ddetli ullı maqsetlerge say joqarı sadıqlılıq ajratıp turadı. Sog`an qaramay intelligent qon`ıraw sıpat egrilikdek payda boladı, ba`lki jen`is emes. Bul bizge a`wmet shiyki talanttan da ko`p zattı qamtıp alıwdı an`latadı. Sonın` ushın sho`lkemlestiriwshi psixologlar a`piwayı jumısta islewshi a`piwayı adamlardın` itibarın tartıw ha`m motivaciyalaw jolların izlemekte.
Minez-hulqtın` payda bolıwı, dawamlılıg`ı ha`m turaqlılıg`ı, bag`darlawshılıq ha`m go`zlengen maqsetke eriskennen son` tamamlanıwı, keleshektegi waqıyalarg`a meyillik, ajıratıp alıng`an minez-hulq aktının` uqsaslıq ha`m mazmun ta`repinen birikkenligi, na`tiyjeligin asırıw kibi ta`repleri motivacion ta`repten tu`sindiriliwin talap etedi.
«Nege?», «Ne ushın?», «Ne ma`qsette?», «Nenin` esesine?», «№anday ma`niske iye?» ha`m basqa usı tu`rdegi sorawlarg`a juwap izlew motivaciyag`a say a`melge asırıladı.
Minez-hulqtın` qa`legen tu`ri ishki ha`m sırtqı sebepler menen tu`sindiriliwi mu`mkin. Birinshi halatta tu`sindiriwdin` baslang`ısh ha`m son`g`ı jag’daylari sıpatında sub’ekt minez-hulqının` psixologik ta`repleri, ekinshiden – sırtqı ha`m aktivlik sharayatta payda boladı. Birinshıi jag`dayda motivlar, mu`ta`jlikler, ma`qsetler, tilekler, qızıg`ıwshılıqlar ha`m t.b.lar, ekinshisinde bolsa- ju`zege kelgen jag`daydan kelip shıqqan utıslar haqqında so`z etiledi. Gey hallarda insan minez-hulqın ishten anıqlap beretug`ın ba`rshe tiykarlar shaxs dispozicyaları dep ataladı. Sol halg`a muwapıq ra`wishte dispozicion ha`m halatlı motivaciyalar haqqında minez-hulqtı determinacıyalawdın` ishki ha`m sırtqı analogları sıpatında so`z ju`ritiledi. Sonın` ushın insannın` qa`legen ha`reketi eki ta`repleme' dispozatsion ha`m halatlı determinatsiya sıpatında ko`rip o`tiledi.
Dispozitsiyalar o`z ma`nisine ko`re motivler. Mativ motivaciyadan parıqlı ra`wishte , – bul minez – qulq subiektinin` o`zine tiyisli bolg`an, onın` ma`lim bir ha`reketlerdi a`melge asırıwda ishten iytermelewshi turaqlı jeke tuwındısı. Motivti, sonday-aq, ulıwmalastırılg`an ko`riniste ko`pshilik dispozitsiyalardı an`latatug`ın tu`sinik sıpatında belgilew mu`mkin.
Bar bolg`an dispozmtsiyalardan en` a`hmiyetlisi mu`ta`jlikler qa`lewler tu`sinigi esaplanadı. Mu`tajlik,qa`lew dep, insan yamasahaywannın` ma`lim bir sha`rayatlarda olarg`a normal jasaw ha`m rawajlanıwı ushın jetispewshilik jag`dayına aytladı. Mu`ta`jlik shaxs jag`dayı sıpatında u`zliksiz ra`wshte insandag`ı organizm(shaxs) ushın jetispewshilik penen baylanıslı bolg`an qanaatlandırmaslıq hissi menen baylanıslı
İnsan mu`ta`jliklerinin` tiykarg`ı qa`siyetlerine qanaatlandırıw ku`shi, payda bolıwdın` dawamıylıg`ı ha`m usılları kiredi. Shaxstın` a`hmiyetli mu`ta`jliligi, onın` zatqa baylanıslı mazmunı, yag`ınıy,usı mu`ta`jligin qandıra alatug`ın materiallıq ha`m ma`nawiy ma`deniyat obiektlerinin` jıyındısı.
Mu`ta`jlilikten keyingi motivatsion a`hmiyetke iye bolg`an tu`sinik – bul maqset. Maqset dep, aktivlik penen baylanıslı bolg`an, a`hmiyetli mu`ta`jlikti qanaatlandıratug`ın tikkeley an`lanıwshı na`tiyjege aytıladı. Psixologik jaqtan maqset sananın` motivatsiyalı qozdırıwshı mazmunı, ol insan ta`repinen iskerliktin` tikkeley ha`m jaqın ku`tilip atırg`an na`tiyjesi sıpatında tu`siniledi.
Ko`rip shıg`ılg`an motivasiyalı tuwındı dispoziciyalar (motivlar), mu`ta`jlilikler ha`m maqsetler insan motivasion tarawının` tiykarın payda etiwshiler bolıp esaplanadı.
Shaxstın` motivatsion tarawın rawajlang`anlıq ko`z-qarastan ken`lik, iyiliwshen`lik ha`m ierarxiyalastırıw ko`rsetkishleri boyınsha bahalaw mu`mkin. Motivatsion tarawdın` ken`ligi degende, da`rejelrdin` ha`r birinde keltirilgen dipozitsiayalar, mu`ta`jlik ha`m maqstler kibi motivatsion belgelerdin` sıpat ta`repten ha`r tu`rliligi tu`siniledi adamda tu`rli motivler, mu`ta`jlikler ha`m maqsetler qanshelli ko`p bolsa, onın` motivatsion tarawı da sonshelli rawajlang`an esaplanadı.
Motivatsion tarawdın` iyiliwshen`ligi motivatsiya protsessin to`mendegishe xarakterleydi: joqarı da`rejedgi motivatsion meylinin` qanaatlandırılıwı ushın to`men da`rejedegi ha`r tu`rli motivatsion meyiller qanshelli ko`birek qollanılg`an jag`dayda motivasion taraw da sonshlli da`rejede iyiliwshen` boladı. Ma’selen, bir individ ushın bilim alıwg`a bolg`an mu`ta`jlik tek televidenie, radio ha`m kino esabına qanaatlandırılsa, basqası ushın ta sonday mu`ta`jligin qanaatlandıratug`ın zatlar tu`rli kitaplar, da`u`irlik basaso`z, adamlar menen baylanıs esalanadı. Keyingi jag’dayda motivacion taraw iyiliwshen`rek bolıp esalanadı.