Oqiw materiallari

q. Oylaw operatsiyalari ha`m nizamliqlari.
Pikirlew protsessinde insan qorshag‘an a`lemdi o`zine mas aqiliy operatsiyalar ja`rdeminde u`yrenedi. Tiykarg‘i pikirlew operatsiyalarina analiz ha`m sintez, salistiriw, abstraksiya ha`m uliwmalastiriw, aniqlastiriw, salistiriw ha`m sistemalastiriw kiredi.
Analiz- bul bir pu`tinlikti pikirde bo`leklerge yaki bir pu`tindi ta`repler, ha`reketler, mu`na`sibetlerge ajratiw. Misali stoldi, u`stki bo`limi, tuyaqlari ha`m basqalarg‘a bo`liw mu`mkin. Pikirlew protsessi tuwri so`ylew xizmetine aylang‘anda analiz a`meliy ha`m teoriyaliq jag‘dayda aqiliy boladi.
Sintez-bul bo`lekler, xossalar, ha`reketlerdi pikirde bir pu`tinlikke birlestiriw. Tap sonday, oqiwshi qanday da bir temani u`yrengende teksttin` ha`mmesin oqip shig‘adi, son`inan ma`nili bo`leklerin ajratadi, yag‘niy tekstti analizleydi. Keyin eslep qaliw ushin reje du`zedi-bul sintez operatsiyasi boladi.
Salistiriw-bul qubilis ha`m ha`diyseler, yaki olardin` o`z aldina belgileri arasindag‘i uqsasliq yaki pariqlardi aniqlaw. Salistiriw bir ta`repleme (shala) ha`m ko`p ta`repleme (toliq); ju`zeki ha`m teren`; tuwridan-tuwri ha`m qural ja`rdeminde boliwi mu`mkin.
Uliwmalastiriw- qubilis ha`m ha`diyselerdin` uliwma ha`m a`hmiyetli belgileri boyinsha pikirde birlestiriw. Misali, alma, almurt, qa`reli, erik h.t.basqalardag‘i uqsas belgiler «miyweler» so`zi menen aytilatug‘in jalg‘iz tu`sinikte ko`rinedi. A`pwayi uliwmalastiriwlar ob’ektlerdi o`z aldina, tosinnan ushirasatug‘in belgiler tiykarinda birlestiriwden ibarat, toplamlarda uliwmalastiriw qiyin esaplanadi, bunda ob’ektler ha`r tu`rli tiykarlarg‘a qarap birlesedi.
Abstraksiya- bul qubilis ha`m ha`diyselerdin` a`hmiyetli bolg‘an qa`siyet ha`m belgilerin pikirde ajratip, bir waqittin` o`zinde a`hmiyetsiz belgiler ha`m qa`siyetlerden ayirip ko`rsetiw. Tap sonday, juwapkershilik sezimi haqqinda aytqanimimizda, bir jumisshinin`, qa`niygenin`, talabanin` emes, ba`lkim ha`r bir insannin` a`hmiyetli o`zgesheligi haqqinda aytamiz. Abstraksiyalastiriw a`dette analiz na`tiyjesinde a`melge asiriladi. Tap sol, abstraksiyalaw ja`rdeminde uzinliq, ken`lik, mug‘dar, narq ha`m basqa tu`sinikler ju`zege kelgen.
Aniqlastiriw-bul uliwmalastirilg‘an bilimlerden jalg‘iz, o`z aldina jag‘dayg‘a pikirde o`tiw. Oqiw xizmetinde aniqlastiriw-uliwma teoriyaliq nizam, qag‘iyda, ta`rtipti tastiyqlawshi misal, su`wret, aniq da`lildi keltiriw degeni.
Qubilis ha`m ha`diyselerdi sistemalastiriw yaki salistiriw olardi bir-birine uqsasliq yaki pariqlari tiykarinda toparlarg‘a bo`liw. Misali, oqiwshilardi o`zlestiriwine, intizamlilig‘ina, jama`at islerindegi aktivligine qarap toparlarg‘a bo`liw mu`mkin.
Oylaw to`mendegi tiykarg‘i nizamlarg‘a bo`linedi.
1. Oylaw mashqalani sheshiw menen baylanisli ra`wishte ju`zege keledi; mashqalali jag‘day ju`zege keliw sha`rayati waziypasin o`teydi, ol baslang‘ish mag‘liwmatlardin` jetispewi, sub’ekttin` aqiliy aktivligi ja`rdeminde jen`ip o`tiwi za`ru`r bolg‘an malim bir biliw tosiqlari, qiyinshiliqlardin` ju`zege keliwi menen xarakterlenedi
2. Oylawd_in`__tere_n`_ligi'>Oylawd_in`__mazmundarl_i_g‘_i'>Oylawdin` tiykarg‘i mexanizimi, onin` uliwma nizamlig‘i sintez arqali analiz etiw: ob’ektti basqa ob’ektler menen salistirg‘anda onda jan`a qa`siyetlerdin` ajraliwi esaplanadi; solay etip, «ob’ektten, jan`a mazmun jiynap alinadi, ol ha`r spar o`zinin` basqa ta`repleri menen urlang‘anday boladi, usinday jag‘dayda ja`nede jan`a qa`siyetler payda boladi» (S.L.Rubinshteyn).
3. Oylawdin` tiykarlilig‘i: ha`r bir da`lil, ha`r bir ha`diyse o`tmishtegi da`liller ha`m ha`diyseler tiykarinda tayarlanadi. Hesh bir ha`diyse jeterlishe tiykarsiz ju`z bermeydi. Jetkilikli da`rejede tiykarlaw nizami insan pikirinin` ha`r bir pikirinde o`z ara baylanisqan boliwin, birinin` ekinshisinen kelip shig‘iwin talap etedi.Ha`r bir jeke pikir uliwmaliq pikir menen tiykarlang‘an boliwi kerek.
4. Selektivlik (lat.-tan`law, tan`laniw)-belgili bpr jag‘day ushin za`ru`r bolg‘an bilimlerdi tan`law, barliq imkaniyatqa iye bolg‘an jag‘daylardi shetlep o`tken halda olardi mashqalani sheshiwge bag‘darlaw.
5. Antitsipatsiya (lat.-aldinnan seziw) waqiya-ha`diyselerdin` qanday boliwin aldinnan ko`re biliw, aldinnan sezwdi bildiredi. Insan waqiya-ha`diyselerdin` qanday boliwin aldinnan ko`re biliwi, olardin` na`tiyjelerin boljaw, mashqala sheshiminin` itimalliq formasin elesletiw, ko`z aldina keltiriw qa`biletine iye.
6. Oylawdin` refleksivligi. Pikirlewshi sub’ekt ba`rqulla refleksiya halatinda boladi, o`zinin` pikirlerin sa`wlelendiredi, olardi kritikaliq sin menen bahalaydi, o`zin bahalaw normalarin islep shig‘adi. Refleksiya dep sub’ekttin` o`zin sa`wlelendiriwi menen birge qatnasta bolatug‘in sheriklerin ha`m o`z-ara sa`wlelendiriwine aytiladi.
4. Oylawdin` sipatlari.
Oylaw basqa biliw protsessleri siyaqli o`zinin` individual o`zgesheliklerine iye bolip, pikir ju`ritiw aktivliginin` formalari, qa`siyetleri ha`m operatsiyalarinin` mu`na`sibeti adamlarda ha`r tu`rli ko`riniste boladi. A`dette oylawdin` individual o`zgeshelikleri, sipatlarg‘a biliw aktivliliginin` mazmuni, erkinligi, epshillik, na`tiyjelilik, pikir ken`ligi, tezligi, teren`ligi ha`m basqa sipatlar kiredi.
Oylawdin` mazmundarlig‘i dngende insannin` do`gerk-a`tiraptag‘i materialliq ha`diyseler haqqinda sanada qansha mug‘darda, ko`lemde teren` oylar, sheshimler, pikirler, mashqalalar, tu`sinikler orin alg‘anlig‘i na`zerde tutiladi. Insanda sanap o`tilgen xarakterdegi ideyalar qanshelli ko`p bolsa, sonshelli da`rejede oylaw mazmunli boladi. Adamlar bir-birinen birinshi na`wbette oylawdin` mazmundarlig‘i menen ajralip turadi.
Oylawdin` teren`ligi degenimizde materialliq dunyadag‘i materialliq dunyadag‘i na`rse-ha`diyselerdin` tiykarg‘i nizamlari, nizamliqlari, qa`siyetleri, sipatlari olardin` o`z-ara baylanislari, mu`na`sibetleri, oyimizda toliq sa`wlelengenligin tu`siniwimiz kerek. Oylaw arsenalinda jaylasqan na`rselerdin` qay da`rejede sistemalastirilg‘anlig‘ina qaray duris ha`m ratsional jol na`zerde tutiladi, ol yaki bul shaxstin` oylaw teren`ligi haqqinda aniq bir qararg‘a keliw mu`mkin.
Oylawdin` ken`ligi o`zinin` mazmundarlig‘i, teren`ligi siyaqlari sipatlari menen u`zliksiz baylanista boladi. Insandag‘i zat ha`m ha`diyselerdin` en` a`hmiyetli belgisi, o`zgesheliklerin o`zinde birlestirgen o`tmish, ha`zirgi da`wir haqqinda sonday-aq kelejek haqqinda oylar, mashqalalar ha`m tu`siniklerdi o`zine qamtip alg‘an oylaw ken` oylaw delinedi. Pikirlew shen`beri ken`, bilim saviyasi joqari, idealarg‘a bay do`retiwshilik izlenislerdegi adamlardi aqil-zakawatli, bilimli yaki oylawi ken` adamlar dep aytiwimiz mu`mkin. Demek, insannin` aqil-zakawatli, bilimli teren` oylawi onin` oylawinin` ken`liginen belgi beredi.
Insan oyi o`zinin` g‘a`ressizligi jag‘inan g‘a`ressiz ha`m g‘a`ressiz emes oylawg‘a bo`linedi. Oylawdin` g‘a`ressizligi degende adamnin` jeke sho`lkemlestiriwshiligi menen o`z aldina aniq maqset, jan`a waziypalardi qoya aliwi, olardi a`meliy ha`m ilimiy xarakterde boljawi, gipoteza qiliwi, na`tiyjeni ko`z aldina keltire aliwi, qoyilg‘an waziypani hesh kimnin` ja`rdemisiz, ko`rsetpelersiz o`zinin` aqiliy izleniwi menen tu`rli jol, usil ha`m qurallar tawip, g‘a`ressiz tu`rde sheshim qabillawdan ibarat aqiliy qa`biletti tu`siniw kerek.
Oylawdin` g‘a`ressizligi aqildin` sho`lkemlestiriwshiligi, bekkemligi ha`m kritikliginde ko`rinedi. Aqildin` sho`lkemlestiriwshiligi degende insannin` o`z aldina jan`a mashqala, aniq maqset ha`m konkret waziypalar qoyiwin ha`m bulardin` ba`rshesin a`melge asiriwda, aqirina jetkeriwde, sheshimin izlewde usil ha`m qurallardi jeke o`zi islewi, aqiliy zor berip umtiliwi, olarg‘a tiyisli qosimsha belgi ha`m o`zgerislerdi alip kiriw basqishlarinin` payda boliwin na`zerde tutamiz. Aqildin` bekkemligi waziypalardi tez sheshiwde, sheshim qabillaw payitinda jan`a usil ha`m zatlardi o`z orninda qollawda, trafaretqa aylang‘an eski jol ha`m usillardan jiraq boliwda ha`m basqa protsesslerd sa`wlelenedi.
O`zinin` ha`m o`zgelerdin` pikirlerin, bul pikirlerdin` ras yaki o`tirik eknligin teksere biliwde ha`m bunda sa`wlelengen pikirlerge, mashqalali jag‘daylarg‘a baha bere biliwde aqildin` kritikalilig‘i a`hmiyetli rol oynaydi. Oylawdin` kritikalilig‘in ob’ektiv ha`m sub’ektiv ra`wishte ko`riwimizge boladi. Usi sipat insandi bahalaw, o`z-o`zin bahalaw siyaqli oylawdin` individual o`zgeshelikleri menen baylanisli ra`wishte ju`z beredi. Eger kritika aqilg‘a muwapiq, a`hmiyetli belgilerge, mashqalanin` tu`p man`izin tuwri ashiwda, ayrim waqitlarda etalong‘a tiykarlanip a`melge asirsa, bunday kritika ob’ektiv kritika delinedi. Egerde oylawdin` kritikligi sub’ektiv qa`telerge, uliwma sub’ektivizmge awip ketse, bunday jag‘day sub’ektiv kritika delinedi. Sub’ektiv kritika unamsiz aqibetlerge alip keledi, sonday-aq insanlar ortasinda an`lanilmag‘an ja`njellerdi ju`zege kkeltirip shig‘aradi, eki shaxs ortasinda ku`tilmegende kelispewshilik payda boladi. Biraq insanda oylawdin` kritikalilig‘i aqilg‘a muwapiq ratsional ta`rizde ju`zege kelse, onda shaxs a`hmiyetli sipat penen bayiydi dep ataw mu`mkin.
Maqset, mashqala ha`m waziypalar o`zge shaxslar ta`repinen qoyilip, tayar usil ha`m qubilislarg‘a tayang‘an halda o`zge insanlardin` azli-ko`p ja`rdemi menen a`melge asiriliwi protsessinde bir az qatnasqan oylaw g‘a`ressiz emes dep ataladi. G‘a`ressiz emes oylashi insanlar tayar o`nimlerdin` qulina aylanadi, rawajlaniwdan arqada qaliw qa`wipi tuwiladi. Na`tiyjede aqil-zakawatli insan boliwdin` ornina; kelte oylawshi, aqilin isletpeytug‘in, itibarsiz adam bolip er jetedi. Demek, oylawdin` g‘a`ressiz bolmawi rawajlaniwg‘a tosiq bolip, jeke shaxs ushin bolsa tragediya boliwi mu`mkin.
Pikirdin` g‘a`ressizligi onin` o`nimdarlig‘i menen u`zliksiz baylanisqan. Eger insan ta`repinen turaqli waqit ishinde belgili bir taraw ushin qimbatli ha`m jan`a pikirler, ideyalar, usinislar jaratilg‘an ha`mde teoriyaliq ha`m a`meliy waziypalar orinlang‘an bolsa, bunday insanlardin` oylawi o`nimli oylaw dep ataladi. Demek, waqit aralig‘inda orinlang‘an jumis ko`lemine ha`m sipatina aqilg‘a muwapiq baha beriw oylaw o`nimdarlig‘inin` o`lshemi sipatinda xizmet qiladi.