Oqiw materiallari

Passiv qiyal ishki, sub’ektiv sebeplerge boysinadi. Bunda a`meliy xizmetten toliq yaki derlik toliq bolg‘an ajraliw bar. Bunda fantaziya o`mirge aldin ko`rsetilmegen obrazlardi jaratadi, a`melge aspaytug‘in yaki aldin bolmag‘an minez-quliq da`stu`rlerin rejelestiredi. Passiv qiyal protsessinde qanday da bir mu`tajlik yaki tileklerdin` real bolmag‘an, qiyaliy qandiriliwi a`melge asiriladi. Bunday qiyaldin` materiallari sipatinda obrazlar, eliklewler, tu`sinik elementleri ha`m tajriybede toplang‘an basqa mag‘liwmatlar xizmet qiladi.
Passiv qiyal iqtiyarsiz ha`m iqtiyarli boliwi mu`mkin. Iqtiyarsiz qiyal insan erkinen sirtta, ol yaki bul na`rselerdi qabil qiliw menen baylanisli ju`zege keledi. Bul tiykarinan, sana, ekinshi xabar sistemasinin` ku`shsizleniwinde, yarim uyqi, affekt jag‘dayinda, uyqida, sananin` patologik buziliwinda , (gallyusinatsiyada), gipnoz, spirtli ishimlikler, narkotik zatlardin` ta`sirinde payda boladi. Aldinnan oylang‘an, maqsetke bag‘darlang‘an ta`rizde insan ta`repinen o`z tajriybesine mas elementlerden paydalaniwi ha`m olardi jan`a obrazlarda qayta tiklew iqtiyarli qiyal delinedi. Qiyaldin` bul tu`ri ushin obraz jaratiw waziypasi ha`m oni a`melge asiriwda erk ku`shi kerek boladi. Maqsetli qiyal u`sh tu`rli formada: arziwlar-qalegen kelejek obrazlari; shiyrin qiyal-en` ko`p keshirmeleri bay realliq obrazlari; fantaziyalar-jaqin kelejek obrazlari. Olar zorig‘iwdi kemeyttiriwi, maqsetke bag‘darlang‘anliq, aldinnan seziw, insan zapaslarin paydalaniw waziypasin orinlaw mu`mkin. SHiyrin qiyalda insannin` qizig‘iwlari, meyilleri, mu`tajlikleri aniq ko`zge taslanadi. SHiyrin qiyalg‘a arziwlar-insan a`melge asirmaqshi bolg‘an, biraq ha`zir a`melge asira almaytug‘in, onin` en` jaqsi niyetlerin qanag‘atlandiratug‘in qalegen kelejek obrazlarin jaratiwg‘a jaqin turadi. Arziwlar shiyrin qiyallardan o`zlerinin` a`meliyatta ko`riniw imkaniyati menen pariqlanadi.
Arziwdin` emotsional tu`ri sipatinda, shiyrin qiyal ha`m fantaziyalar esaplanadi. SHiyrin qiyal dep, a`dette, «shiyin arziwlar», orinlanbaytug‘in arziw-u`mitler, haqiyqiy faktlerdin` ornin basatug‘in formalarg‘a aytiladi. SHiyrin qiyal su`riw- oylap tawilg‘an, haqiyqatta bolmag‘an o`mirde jasaw degeni. Bul eskapizm-haqiyqiy a`lemnen arziwlar a`lemine sin`ip ketiw menen baylanisli.
Ilimiy xizmette qiyaldin` basqa formasi-boljaw tajriybesinen ken` paydalanadi. Quramalilig‘i yaki ko`lemi jag‘inan real sha`rayatta a`melge asirip bolmaytug‘in bazi bir protsesslerde alimlar o`zlerinin` do`retiwshi qiyallarin ja`rdemge shaqiradi. Olardin` ja`rdeminde misali, fizik-alim miyinde waqiya yaki protsessti, og‘an takrarlanbas sharayatti jaratqan halda a`melge asiradi. Ulli A.Eynshteyn usi usil menen bizlerdin` barliq geometriyasi haqqindag‘i ko`z-qaraslarimizdi o`zgertip jiberetug‘in uliwma nisbiylik teoriyasin jaratqan. Tek boljaw ta`jriybesi g‘ana Galileige denelerdin` vakkumda tu`siwinin` tuwri nizamin islep shig‘iw imkanin berdi. Pa`n «qara san`laqlar» haqqindag‘i ta`jiriybege tiykarlang‘an mag‘liwmatlarg‘a iye emes, biraq boljaw ta`jriybesi bul jerde ha`m olardin` dinamikasin tu`sindirip beriwshi modeldi jaratiwg‘a ja`rdem beredi.
Qiyal protsessleri-insannin` ta`jriybesi ha`m bilim shen`beri, sonday-aq o`tmish ta`jriybeleri menen belgilenedi.
Agglyutinatsiya-«kleylew» degendi an`latadi, onda tu`rli bo`leklerdi birlestirip jan`a obraz jaratadi. Ms: ma`stan kempir, suw perisi, kentavr, sfinks htb.
Giperbolizatsiya-obrazlardi u`lkeytiw yaki kishireytiw sonday-aq, ayrim bo`leklerin o`zgertiw. Ms:Gulliver, liliput, Alpamis htb.
Sistemalastiriw-uqsatiw arqali ayrim ko`z-qaraslardi, olar arasindag‘i pariqlardi ajiratiu; tipiklestiriw-birdey obrazlardin` qaytariliwi bolip, ha`r bir da`wir ushin tipik bolg‘an obrazlardi jaratiw Ms: A.Kaxxar gu`rrin`leri («Uri», «Kesel») A.Qadiriy (O`tken ku`nler) siyaqlilar.
Aksentlestiriw-ayrim belgilerdi takrarlaw arqali obrazlar jaratiw Ms: dosliq ha`zilleri. Aksentlestiriw ko`rkem a`debiyatlarda ko`p qollaniladi.
Joqaridag‘i qiyal protsessleri arqali jaratilatug‘in obrazlar analiz ha`m sintez waqtinda ju`z beredi. Sebebi ha`r bir na`rse yaki ha`diyseni aldin analiz qilinadi, keyin olardi sintezlew arqali jan`a obrazlar payda boladi.
Qiyal protsesslerinde qiyaldag‘i eleslewlerdi este saqlawdag‘i elesletiwlerden parqin ajratiw a`hmiyetli esaplanadi.

• 
  Qiyaldag‘i elesler sanada payda boladi ha`m turaqli sanaladi.
  
• 
  Qiyal eleslerindegi zatlar barqulla tanis zatlarday tu`yiledi.
  
• 
  Qiyal elesleri insannin` qizig‘iwi ha`m ideallari menen baylanisli bolg‘ani ushin jan`aliqlardi seziwi aqibetinde ju`zege keledi.
  

12.3 Qiyal ha`m do`retiwshilik
Do`retiwshilik protsessinde qiyaldin` tutqan ornina artiqsha baha beriw qiyin. Do`retiw barliq psxik protsessler, sonday-aq, qiyal menen de u`zliksiz baylanista. Qiyaldin` rawajlang‘anliq da`rejesi ha`m onin` o`zine say o`zgeshelikleri do`retiwshilik ushin oylawdin` rawajlang‘anliq da`rejesinen kem emes.
Do`retiwshilik psixologiyasi onin` aniq tu`rleri:oylap tabiushiliq, ilimiy, a`debiy, ko`rkemlilik ha`m basqalarda ko`rinedi. Do`retiwshilik imkaniyati insan qa`biletleri menen bekkemlengen bilimleri menen ta`minlenedi ha`m insannin` alg‘a ilgerilewi menen xo`shametlenedi.
Belgili bir insang‘a do`retiw imkaniyati jaratilg‘an, basqalarda bolsa bul imkaniyatti shekleytug‘in ne ekenligi haqqindag‘i ma`sele alimlardi burinnan qiynap keledi. Tap sonday, fransiyaliq psixolog T.Ribo ta`repinen da`lillep berilgen do`retiwshilik protsessinde algoritmlestiriw ha`m oni oqitiwdin` imkaniyati joq ekenligi haqqindag‘i ko`z-qaras uzaq waqit hu`kimran pikir esaplang‘an. Onin` jaziwinsha «Oylap tabiw metodlari»na keletug‘in bolsaq, haqiyqatinda olar bolmag‘an, bunin` kerisi bolg‘anda edi, onday jag‘dayda kashfiyatshi ha`zirgidey mexanik ha`m saatsazlardi islep shig‘arg‘anday, islep shig‘ariw mu`mkin bolar edi». Biraq a`ste-aqirin bul ko`z-qaras guman astina alina basladi. Birinshi oring‘a do`retiwshilikke bolg‘an qa`biletti rawajlandiriw mu`mkinligi gipotezasi ko`terildi. Anglichan alimi G.Uolles do`retiwshilik protsessti u`yreniwge ha`reket etti. Na`tiyjede ol do`retiwshilikte to`rt basqishti ajratiwg‘a eristi, bular: 1-tayarliq (ideyanin` jaratiliwi); 2-jetilisiw (usi mashqalag‘a u`zlikli ha`m u`zliksiz tiyisli bolg‘an bilimlerdi konsentratsiyalaw, «toplaw»); q-birden eslew (izlep atirg‘an zatlardi ishki sezgi arqali bayqap aliw); 4-tekseriw.
G.S.Alsxuller do`retiw ma`selelerin sheshiwde bir pu`tin teoriyani islep shiqti. Ol do`retiwshiliktin` bes da`rejesin ajratti. Birinshi da`reje ma`seleleri usi maqsetke mo`ljellengen qurallardi qollaw menen sheshiledi. Bunda uliwma qabil etilgen ha`m belgili bolg‘an bir neshshe sheshimlerdi pikirde tan`lap aliw talap etiledi. Bunda obekttin` o`zi o`zgermeydi. Bunday maselelerdi sheshiw qurallari arnawli tar qa`niygelik shen`berinde boladi. Ekinshi da`reje ma`sele obekttin` ko`rinisin za`ru`r natiyjege alip keliw maqsetinde bir qansha o`zgerislerdi talap etedi. Bunda bir neshe onlap variantlardi tan`law mu`mkin. Bunday ma`selelerdi sheshiw qurallari bir taraw bilimlerine tiyisli boladi. U`shinshi da`reje ma`sele tuwri sheshim ju`zlep natiwri sheshimler arasinda jasiring‘an boladi, sebebi quramalasip atirg‘an obekt bir qansha toliq o`zgertiliwi za`ru`r. Bul da`rejedegi ma`selelerdin` sheshiw usillarin uqsas taraw bilimlerinen izlewge tuwra keledi. To`rtinshi da`reje ma`selelerin sheshiwde quramalasqan obekt toliq o`zgertiriledi. A`dette bunday ma`selelerdin` sheshimi pa`n tarawinin` kem ushiraytug‘in ta`sir ha`m ha`diyseler arasinan izlenedi. Besinshi da`reje ma`selelerin sheshiwde quramalastirilg‘an obekt du`zilisin o`zgertiw menen erisiledi. Bunda izertlewler ha`m qa`teler sani ko`beyedi, qurvllar bolsa ha`zirgi zaman pa`n imkaniyatlari shen`berinen sirtta boliwi mu`mkin. Soniq ushin, birinshi gezekte oylap tabiudi a`melege asirip, son` jan`a ilimiy mag‘liwmatlarg‘a su`yengen halda do`retiw ma`selelerinin` sheshimin tabiw za`ru`r.
Alsxuller pikirinshe, do`retiw ma`selelerinin` sheshiliwinin` za`ru`r usillarinan biri olardi joqari da`rejeden to`mendegilerine ko`shiriw.
Soay etip, ju`zege kelgen obrazlardin` sezilip atirg‘an jen`illigi, iqtiyarlilig‘ina qaramastan, qiyalda faktlerdi do`retiwshilikke o`zgertiw o`z nizamliqlarina boysinadi ha`m belgili usillar menen a`melge asiriladi. Jan`a ko`z-qaraslar sanada bar bolg‘an zatlar tiykarinda analiz ha`m uliwmalastiriw operatsiyalari ja`rdeminde ju`zege keledi. Aqibette, qiyal prsessleri baslang‘ish ko`z-qaraslardin` pikirdin` quram bo`leklerine ajratiw ha`m olardi jan`a u`ylesimdegi birlesiwden ibarat boladi. Bunnan kelip shig‘ip, do`retiw protsessinde qiyal a`pwayi obrazlardin` qa`liplesiwinde qatnasatug‘in tap sol mexanizmlerge tayanadi.