Oqiw materiallari

Ha’reket este saqlawı – bul tu’rli ha’reketler yamasa sistemalardı este saqlap qalıw, saqlaw ha’m eslew. Ol, ma’selen, piyada ju’riw, mashinanı basqarıw, oyıng’a tusiw ha’m basqaları da tu’rli ha’reketli ta’jiriybe ha’m ko’nlikpelerdin’ qa’liplesiwi ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Emocional este saqlaw – bul bastan keshirilgen seziw ha’m emocional jag’dayg’a salıstırg’anda este saqlaw. Sezimler ba’rha mu’ta’jlik ha’m qızıg’ıwlarımızdın’ qanday qanaatlandırıp atırg’anlıg’ı, a’tirap - ortalıq penen mu’na’siybetlerimiz qanday a’melge asırılıp atırg’anlıg’ı haqqında xabar berip turadı. Bastan keshirilgen ha’m este saqlawda saqlanıp qalg’an seziwler ha’reketke baslawshı yamasa o‘tmishte unamsız keshirmelerdi oyatqan ha’reketten tutıp qalıwshı xabarlar sıpatında payda boladı.
Obrazlı este saqlaw – bul qaraslar, tabiyat ha’m turmıs ko’rinisleri, sonday-aq, dawıs, iyis, da’mlerge salıstırg’anda bolg’an este saqlaw. Ol ko’riw, esitiw, tiyip iyis biliw ha’m da’m biliw menen baylanıslı boladı. Ayırım waqıtta eydetik este saqlaw – bazı bir individlerdin’ (eydetikler) aldın qabıl qılıng’an dene ha’m saxnalar ju’da’ tolıq ha’m obrazdı este saqlaw ha’m eslew qa’biletine iye bolg’an adamlar u’shırap turadı. Eydetik obrazlar denenin’ joqlıg’ında ju’zege kelip, a’piwayı qarasqa ta’n bolmag’an izshil ko’rgizbelilik o’zgesheligine iye bolıwı menen qaraslarg’a uqsas boladı.
So‘z-logikalıq este saqlaw pikirler, tu’siniklerdi este saqlap qalıw, saqlaw ha’m eslewde sa’wlelenedi. So‘z-logikalıq (semantikalıq, verbal) este saqlaw ja’rdeminde insan aqıliy qa’bileti xabar bazası payda boladı, ko’pshilik pikirlew operaciyaları (oqıw, esap ha’m t.b.) a’melge asırıladı. So‘z-logikalıq este saqlawda a’hmiyetli orındı ekinshi xabar sisteması iyelleydi. So‘z-logikalıq este saqlaw – bul o‘zinin’ a’piwayı formalarında haywanlarg’a da ta’n bolg’an motorlı, emocional ha’m obrazli este saqlawlardan parıqlı tu’rde tek insang’a ta’n bolg’an arnawlı este saqlaw. Este saqlawdin’ bul turi mektep ha’m joqarı oqıw orınlarındag’ı oqıw procesinde bilimlerdi o‘zlestiriwde jetekshi orındı iyelleydi.
Este saqlaw xızmet maqsetine baylanıslılıg’ına ko‘re erksiz ha’m erkli este saqlawlarg’a bo’linedi. Bir na’rseni este saqlap qalıw yamasa eske tu’siriw arnawlı maqsetke iye bolmag’an este saqlap qalıw ha’m eslew erksiz este saqlaw delinedi. Usınday maqset go’zlengeninde erkli este saqlaw haqqında so‘z ju’ritiledi.
Xabar saqlawdın’ waqıt boyınsha belgilengenligine baylanıslı tu’rde este saqlawdı qısqa mu’ddetli, uzaq mu’ddetli ha’m operativ este saqlawg’a bo‘liw mu’mkin. Shegaralang’an waqıt (q0 sanıyagacha) ishinde xabar saqlaw o’zgesheligine iye bolg’an ha’m uslap qalınatug’ın elementlar sanının’ shegaralang’anlıg’ı menen ajıralıp turatug’ın este saqlaw qısqa mu’ddetli este saqlaw delinedi.Bul este saqlaw qabıl etilgenlerdin’ tek g’ana ulıwmalastırılg’an obrazın, onin’ a’hmiyetke beyim elementlerin saqlap qaladı. Este saqlawdın’ usı tu’rinin’ ko’lemi 5-7 obekt penen shegaralang’an.[1]
Uzaq mu’ddetli este saqlaw – materialdı shegaralanbag’an waqıt aralıg’ında ha’m xabardı shegaralanbag’an ko’lemde uslap qalıw o’zgesheligine iye bolg’an este saqlaw tu’rlerinen biri.
Operativ este saqlaw – belgili xızmetti orınlawda payda bolatug’ın, usı xızmetke qısqa mu’ddetli ha’m uzaq mu’ddetli este saqlawdan kelip atırg’an xabardı saqlawg’a tiyisli xızmet ko‘rsetiwshi aralıq xızmetin orınlaw ushın za’ru’r bolg’an este saqlaw tu’ri. Bul este saqlaw tu’ri xabardı saqlaw dawamlılıg’ı ha’m o‘z qa’siyetlerine ko‘re qısqa ha’m uzaq mu’ddetli este saqlawlar ortasındag’ı aralıq jag’dayın iyelleydi. Operativ este saqlawda materialdın’ saqlanıw waqıtı operaciyanın’ orınlanıw dawalılig’ı menen anıqlanadı. Anıqlanıw da’rejesine ko‘re este saqlaw mexanikalıq ha’m logikalıq este saqlawg’a bo’linedi. Logikalıq este saqlaw – yad alınıwı za’ru’r bolg’an materialdag’ı logikalıq baylanıslardı ornatıw ha’m tu’siniwge tiykarlang’an este saqlaw tu’ri. Oylaw ha’m este saqlawdın’ baylanısı psixologiyada bar tu’sinerli bolg’an na’rse an’sat eslep qalınadı, degen aqidada ko’rsetiledi. Mexanikalıq este saqlaw u’yreniw ha’m turmıslıq ta’jiriybe arttırıw qa’bileti tu’rinde payda boladı. Ko’rip shıg’ılg’an este saqlaw tu’rleri o’z aldına o’zleri payda bola almaydı. Pikir ha’m tu’sinik este saqlawı so‘z-logikalıq este saqlaw sıpatında, sonday-aq, ha’r bir jeke jag’dayda erkli yamasa erksiz boladı.