Oqiw materiallari

Este saqlaw processleri ha’m tu’rleri
Este saqlaw to’mendegi tiykarg’i processlerden ibarat: este saqlap qalıw, este saqlaw ha’m umıtıw.
Este saqlaw – bul qabıl etilgen mag’lıwmattı eslep qalıw ha’m este saqlaw procesi. Bul processtin’ o’tiw da’rejesine ko’re, eslep qalıw eki tu’rge bo’linedi: go’zlenbegen (erksiz) ha’m go’zlengen (erkli). Erksiz este saqlap qalıw – bul hesh qanday qurallarsız ha’m ku’shlerdi payda qılmastan maqsetsiz eslep qalıw. Ma’selen, tog’aydag’ı sayır yamasa spektakl tamashasınan son’ eslep qalıw ushın belgili maqsetti go’zlemegen bolsaq ta, qaraslarımızdın’ko’birek bo’legin yadımızg’a tu’siriwimiz mu’mkin. Insan ushın turmıslıq a’hmiyetke iye bolg’an, onin’ qızıg’ıwları ha’m mu’ta’jlikleri, xizmetinin’ maqset ha’m waziypaları menen baylanıslı bolg’an, ha’mmesinin’ este saqlanıp an’satıraq keshedi. Sonin’ ushın erksiz eslep qalıw belgili ma’nide tan’lap o’tkiziw o’zgesheligine iye ha’m bizin’ a’tira’ptag’ılarg’a bolg’an mu’na’siybetimiz benen belgilenedi.
Erkli este saqlaw maqsetsiz este saqlawdan insannin’ o‘z aldına belgili maqset qoyıp, yad alıwının’ arnawlı usılların qollanıwı menen parıqlanadı. Erkli este saqlaw yad alıw wazıypasına boysıng’an o’zine ta’n quramalı aqılıy xızmet bolıp esaplanadı. Matarialdı este saqlap qalıw usıllarına yad alıw kiredi, onin’ a’hmiyeti oqıw materialın tolıq ha’m qa’tesiz yad almag’anınsha ko‘p ma’rte ta’kirarlawdan ibarat. Ma’selen, qosıq, qag’ıyyda, nızamlar, formulalar, tarixiy sa’neler ha’m basqaların yadlaw.[1]
Erkli este saqlap qalıwdın’ tiykarg’ı o’zgesheligi - bul este saqlap qalıw ko‘rinisindegi ju’kletilgen wazıypada erk ku’shlerin payda qılıw. O’mirdegi ko’pshilik qabıl etiwshiler este saqlap qalıw wazıypası ju’kletilmegen bolsa, esimizde saqlanıp qalmaydı.
Yad alıw da ulıwma wazıypa menen birgelikte, jeke , arnawlı wazıypalardın’ ju’kleniwi de u’lken a’hmiyetke iye ekenligin aytıp o’tiw lazım. Bazı bir jag’daylarda, ma’selen, qabıl qılınıp atırg’an mag’lıwmattın’ tek tiykarg’ı a’hmiyeti, tek tiykarg’i pikir ha’m a’hmiyetke beyim bolg’an da’liyillerdi este saqlap qalıw, basqalarında bolsa - so‘zbe-so‘z este saqlap qalıw , u’shinshisinde – da’liyiller izshilligi ha’m h.t. lardı anıq este saqlap qalıw wazıypası beriledi.
S.L. Rolbinshteynning pikirine ko’re, este saqlap qalıw a’melge asırılıp atırg’an xızmettin’ barıwı o’zgesheligine baylanıslı boladı. Bunnan tısqarı, onin’ pikirinshe, erkli ha’m erksiz este saqlap qalıwdın’ na’tiyjeliligi haqqında bir ma’nili juwmaq shıg’arıw mu’mkin emes.
P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlardın’ alıp barg’an izertlewleri belgili sha’rayatlarda erksiz este saqlap qalıwdın’ erkli este saqlap qalıwdan na’tiyjelirek bolıwın da’liyilledi.
Sistemalı bilimlerdin’ u’lken bo’legi, maqseti belgili materialdı este saqlap qalıw ushın este saqlap qalıw bolg’an arnawlı xızmet na’tiyjesinde arttırılg’anlıg’ın esapqa alıw za’ru’r. Materialdı este saqlap qalıw ha’m eslewge qaratılg’an bunday xızmet mnemik xızmet dep ataladı .
Este saqlap qalıng’an materialdın’ an’lang’anlıq da’rejesine qaray an’lang’an ha’m mexanik este saqlap qalıwg’a ajıratıladı. Mexanik este saqlap qalıw - bul qabıl qılınıp atırg’an materialdın’ tu’rli bo’limleri ortasında logikalıq baylanıstı an’lamastan turıp este saqlap qalıw . Bug’an mısal retinde statistik mag’lıwmatlar, tarixiy sa’nelar ha’m t.b.lardı este saqlap qalıwdı keltiriw mu’mkin. Mexanik este saqlap qalıwdın’ tiykarın baylanısqanlılıq boyınsha assotsiaciyalar quraydı. Materialdın’ bir bo’legi ekinshisi menen waqıt boyınsha onin’ keyninen kelgenligi sebepli og’an boysınadı. Bunday baylanısıwdın’ ju’zege keliwi ushın materialdı ko‘p ma’rte ta’kirarlaw lazım.
Bunnan parıqlı ra’wishte, an’lang’an halda este saqlap qalıw materialdın’ o’z aldına bo’limleri ortasındag’ı ishki logikalıq baylanıslardı tu’siniwge tiykarlang’an. An’lang’an halda este saqlap qalıw ba’rqulla oylaw processleri menen baylanıslı bolıp, tiykarınan, material bo’limleri ortasındag’ı ekinshi derek sistema da’rejesindegi ulıwmalastırılg’an baylanıslarg’a tayanadı.
An’lang’an halda este saqlap qalıw mexanik este saqlap qalıwdan ko‘re na’tiyjelirek ekenligi da’liyllengen. Mine usınday, mexanik este saqlap qalıwda este saqlawda 1 saattan son’ materialdın’ tek 40%, ja’ne bir neshe saattan keyin bolsa – tek g’ana 20%, an’lang’an halda este saqlap qalıwda bolsa q0 ku’nnen keyin de materialdın’ 40% saqlanıp qaladı.
Materialdı an’law bir neshe ha’r qıylı usıllar ja’rdeminde erisiledi. Birinshiden, u’yrenilip atırg’an materialdın’ tiykarg’i pikirlerin ajıratıw ha’m olardı reje ko’rinisinde toparlaw za’ru’r. Ekinshiden, ma’niles tayanısh so’zlerdi ajıratıw. Usı usıldın’ a’hmiyeti mazmung’a iye bolg’an ha’r bir bo’lekti este saqlap qalıw za’ru’r bolg’an materialdın’ bas ideyasın sa’wlelendiretug’ın qaysı bir so‘z yamasa tu’sinik penen baylanıstırıwımızdan ibarat. U’shinshiden, salıstırıw, yag’nıy, deneler, ha’diyse ha’m waqıyalar ortasında uqsaslıq ha’m ayırmashılıqlardı anıqlaw. Usı usıldın’ ko’rinislerinden biri u’yrenilip atırg’an materialdı aldın arttırılg’an mag’lıwmatlar menen salıwtırıw. Solay etip, an’lang’an ta’rizde este saqlap qalıw ha’m onin’ este saqlanıwının’ joqarı ko‘rsatkishine erisiw metodı ta’kirarlaw metodı bolıp esaplanadı .[2]
Ta’kirarlawdı waqıt boyın sha durıs bo’listiriw ju’da’ a’hmiyetli. Psixologiyada ta’kirarlawdın’ konsentratsiyalaw ha’m bo’listiriw usılları bar. Birinshi usılda materiallar dem alıssız izbe-iz ta’kirarlanadı. Ma’selen, qosıqtı yadlaw ushın 12 ma’rte ta’kirarlaw talap etilse, oqıwshı onı yad almag’anınsha izbe-iz 12 ma’rte oqıydı. Bo’listirilgen ta’kirarlawda har bir ta’kirarlaw keyingisinen waqıt aralıg’ı menen ajıratılg’an boladı. Izertlewlerge ko’re, bo’listirilgen ta’kirarlaw konsetratsiyalang’an ta’kirarlawdan na’tiyje bolıp tabıladı. Na’tiyjeli este saqlap qalıwdın’ erkli ha’m erksiz sha’rtleri ha’m nızamlıqları anıqlang’an.