Oqiw materiallari

Ha’reketti qabıl etiw ma’selesin ko’rip shıg’amız. Eger dene kosmosta ha’reketlenip atırg’an bolsa, u jag’dayda biz, onin’ ha’reketin jaqsı ko‘riniw tarawınan shıg’ıwı menen, onda ja’ne ko’z qarasımızdı toqtatıwımız ushın ko’zler yamasa bastı ha’reketlendiriwimizge ma’jbu’r etiwinin’ na’tiyjesi sıpatında qabıl etemiz. Bunda eki ha’diyse ju’z beredi. Birinshiden, na’rsenin’’ dene miz jag’dayına salıstırg’anda sorılıwı onin’ kosmostag’ı ha’reketleniwinen derek beredi. Ekinshiden, miy deneni baqlap atırg’an ko’zler ha’reketin ko’rsetedi. Ekinshi jag’daydag’ı ha’reket qabıl etiwi ushın ju’da’ a’hmiyetli, lekin ko’zler ha’reketi haqqındag’ı mag’lıwmattı qayta islew mexanizmi ju’da’ quramalı ha’m qarama-qarsı process bolıp esaplanadı.[1]
Biraq, ha’rekettegi qabıl etiw ko’zlerdin’ ha’reketi menen g’ana tu’sindirilmeydi, - ko‘z bir waqıtta qarama-qarsı ta’replerge ha’reket ete almasa da, biz bir waqıttın’ o’zinde ha’reketti eki qarama-qarsı bag’darda qabıl etemiz. Sonın’ menen birge, ha’reket sa’leleniwi onin’ reallıqta bar emesliginde ju’zege keliwi mu’mkin, ma’selen, kishi dene ffuslar menen ekranda obekt ha’reketi fazaların a’melge asıratug’ın ko’rinislerdi izbe-iz ko’rsetiw. Bul stroboskopik ta’sir bolıp, onin’ ju’zege keliwi ushın o’z aldına qozg’atıwshılar belgili waqıt aralıqlarında bir-birinen uzaqlastırılg’an bolıwı lazım. Stroboskopik ta’sirdegi en’ u’lken deneffus 0,45 sek.qa ten’. Kinematografiyadag’ı ha’reketler qabıl etiwi a’ne usı ta’sir tiykarında a’melge asırıladı.[1]
Ha’reketler qabıl etiwinde qurallı ha’reketler ko’z qarasın payda etetug’ın qosımsha belgiler u’lken a’hmiyetti quraydı. Qosımsha belgilerden paydalanıw mexanizmi ha’rekettin’ biror-bir belgiler ini anıqlawda olardın’ intellektual qayta ishlanishi ha’m denening ha’reket lanayotgani haqqında pikir bildiriwinen ibarat . Mine usınday, ha’reket tasavvuri ha’reket siz denening bo’limleri ushın a’detiy emes jag’daydı ju’zege keltiriwi mu’mkin. Ha’reket haqqındag’ı ko’z-qaraslardı payda etetug’ın «kinetik jag’daylar» qatarına, denenin’ jen’illestirilgen jag’dayı, formanın’ anıq emesligi ha’m basqaları kiredi.
Ha’reket qabıl etiwinin’ barlıq teoriyaların eki toparg’a ajıratıw mu’mkin. Teoriyalardın’ birinshi toparı ha’reket qabıl etiwin a’piwayı, izbe-iz keletug’ın ko’riw seziwlerinin’ ha’reketi o’tetug’ın o’z aldına noqatlarınan payda etedi ha’m ha’reket qabıl etiwi bul a’piwayı ko’riw seziwlerinin’ qosılıwı na’tiyjesinde ju’zege keliwinaytıp o’tedi (V. Vundt).
Ekinshi topar teoriyalarının’ ko’rsetiwinshe, ha’reket qabıl etiwi bunday a’piwayı seziwlerge baylanıslı bolmag’an arnawlı sıpatqa iye. Bul teoriya wa’killeri (M. Vertgeymer)nin’ aytıwınsha, nama seslerinin’ a’piwayı jıyındısi emesligine, olardan parıq qılınatug’ın anıqlıq bolg’anı sıyaqlı, ha’reket qabıl etiwi ham bul qabıl etiwdi sho’lkemlestiriwshi a’piwayı ko’riw seziwlerinin’ jıyındısına ten’ bolmaydı.
Vertgeymer pikirinshe, ha’reket qabıl etiwi ha’reketlenetug’ın denelerdin’ o‘zin qabıl etiwden parıqlanatug’ın arnawlı keshirme bolıp esaplanadı. Eger obekt tu’rlishe (a) ha’m (b) jag’dayındag’ı qabıl etiwinin’ eki izbe-izligi bolsa, onday jag’dayda ha’reket keshirmesi bul eki seziwlerden du’zilmeydi , balkim, ortada turıp, olardı birlestiredi. Bunday ha’reket keshirmesin Vertgeymer fi – fenomeni dep ataydı.
Waqıt qabıl etiwii mashqalasın u’yreniwdin’ qıyın ekenligin waqıttın’ a’piwayı du’nya ha’diysesi sıpatında qabıl etilmewinen ibarat. Onin’ keshiwi haqqında bolsa belgili belgiler boyın sha pikir ju’ritemiz.[1]
«Biologiyalıq saatlar» atı menen tanıs bolg’an a’piwayı ha’diyseleri waqıt o’tiwining’ dawamlılıg’ı ha’m izbe-izligin qabıl etiw processleri tiykarında jatadı. Olarg’a qabıq ha’m qabıq astı paydalarının’ neyronlarında keshetug’ın processleri kiredi. Qozg’alıs ha’m tormozlanıwdın’ ku’sheyiwi sıyaqlı nerv processlerinin’ dawamlılıg’ına baylanıslı ra’wishte waqıt haqqında belgili mag’lıwmatqa iye bolamız. Bunnan waqıt qabıl etiwin izertlewde, eki tiykarg’ı ko’z qarastı: waqıt dawamlılıg’ı qabıl etiwi ha’m waqıt izbe-izligin esapqa alıw za’ru’rligi haqqında juwmaq shıg’arıw mu’mkin.
Waqıt bo’legi dawamlılıg’ın subektiv bahalaw, onin’ qanday waqıyalar menen tolı ekenligine baylanıslı boladı. Eger waqıyalar ko‘p ju’z berip, biz ushın qızıqlı bolsa, onday jag’dayda waqıt tez o’tken boladı. Kerisinshe, waqıyalar az bolıp, bizge qızıqlı bolmag’an bolsa , onday jag’dayda waqıt a’ste o’tken boladı. Lekin o’tken waqıyalardı bahalawg’a tuwrı kelse, onda dawamlılıqtı bahalaw teskeri o’zgeshelikke iye boladı. Ha’r tu’rli waqıyalarg’a bay bolg’an waqıttın’ bahasın asırıp jiberemiz, waqıt bo’legi dawamlı bolıp ko’rinedi. Kerisinshe, biz ushın zerikerli waqıttı mu’na’sip bahalay almaymız, waqıt bo’legi a’hmiyetke iye emestey bolıp ko’rinedi.
Waqıt dawamıylıg’ın bahalaw hissiyotli keshirmeler ga ham baylanıslı boladı. Eger waqıyalar o’zine salıstırg’anda unamlı mu’na’siybetti payda qılsa, onday jag’dayda waqıt tezde o’tip ketedi , unamsız keshirmeler de bolsa , waqıt bo’legi sozılıp ketkendey qabıl etiledi .
Waqıttın’ o’zine ta’n bolg’an o’zgesheligi bul onı artqa qayıtpawında, biz o’tken waqıttı qaytara almaymız. Su sebepli, waqıt o’tiwin waqıyalar qayıtpaytug’ın izbe-izliginin’ obektiv ta’rtibin ornatqan halda qabıl eti]emiz. Aldın bolıp o’tken yamasa endi bala tug’ın waqıyalar ta’rtibi yamasa izbe-izligin ornatıwdan tısqarı, waqıttı ja’mlewden paydalanamız, yag’nıy, a’yne waqıtta qanday waqıya ju’z beriwin bilemiz. Waqıt aralıg’ının’ belgili u’lkenliklerinen paydalang’anımız ushın waqıttı ja’mlew imkaniyatı bar. Bunday aralıqlarg’a kun, ha’pte, ay, jıl, a’sir ha’m basqalar kiriwi mu’mkin. Bunday aralıqlardın’ barlıg’ı imkaniyatı, olardag’ı waqıyalar belgili almasıwının’ ku’sheyiwi menen belgilenedi, ma’selen, quyash batıwı ha’m shıg’ıwı.
Waqıt – bag’darlang’an u’lkenlik, vektor bolg’anı ushın tek o’lshew‘ birlikleri (sekund, minut, saat, ku’n, ay, jıl, a’sir) sisteması menen emes, balkim, esap alıp barılatugın barlıq baslang‘ısh noqat penen de ta’riyiplenedi. Waqıttın’ ta’biyiyy baslang‘ish noqatı, waqıttı aldıng’ı o‘tmish ha’m keyingi keleshekke ajıratıp turıwshı ha’zirgi zaman bolıp tabıladı. Lekin ha’zirgi zaman ha’m sa’wlelengen ha’diyseler qatarında o‘zinin’ ornına iye, yag’nıy, waqıt esabın alıp barıw tochkaları bar. Anıq bir adam ushın bunday noqat bolıp, onin’ du’nyag’a keliw sa’nesi, insaniyat ushın – ulıwma qabıl qılıng’an belgili noqat, ma’selen, Muhammed Payg‘ambardın’ tuwılıw sa’nesi bolıp esaplanadı .
Solay etip, waqıt qabıl etiwinde eki, subektiv ha’m obektiv - sha’rtli noqatı na’zerdi ajıratıw mu’mkin. Subektiv noqatı na’zer bizin’ ju’z berip atırg’an waqıyalardı o’z aldına bahalawımız, obektiv-sha’rtli bolsa – ha’diyselerdin’ obektiv ag’ımı ha’m sha’rtli baslang‘ish noqatlar izbe-izligi yamasa waqıt aralıg’i menen baylanıslı. Eger birinshi noqat na’zeri bizin’ waqıttı seziwimizdi sa’wlelendirse, ekinshisi, waqıt bag’darı ha’reketleniwimizge ko’mek beredi .