Oqiw materiallari

Denenin’ u’lkenligin qabıl etiwde onin’ tor perdedegi ko’rinisi a’hmiyetli o‘rindı iyeleydi. Qabıl etilip atırg’an dene ko‘zdin’ tor perdesindegi u’lkenligi ko’riw mu’yeshinin’ u’lkenliligine baylanıslı boladı. Ko’riw mu’yeshi u’lkenligi qanshelli u’lken bolsa, ko‘z tor perdesindegi ko’rinis te sonshelli u’lken boladı. Dene u’lkenligin qabıl etiw deneden a’ste-aqırın uzaqlassaqta, ko‘z tor perdesindegi dene ko’rinisi kishireyip barıw jag’dayı da saqlanadi. Bul ha’diyse dene u’lkenligi qabıl etiwinin’ konstatligi dep ataladı.[1]
Na’rse u’lkenligin qabıl etiwi denenin’ tek tor perdedegi ko’rinisinin’ u’lken ligi menen emes, balkim, dene menen baqlawshı ortasındag’ı aralıqtın’ qabıl etiwi menen belgilenedi. Bul nızamshılıqtı to’mendegishe sa’wlelendiriw mu’mkin:
Qabıl etilip atırg’an dene = Ko’riw muyeshi x Masapa.
Denelerdin’ joq bolıp ketiwin qayt etiw, tiykarınan, olarg’a shekem bolg’an aralıqtın’ o’zgeriwi de, bizin’ denelerdi qabıl etiw ta’jiriybemiz esabinan a’melge asırıladı. Tanıs denelerdi ko’rgenimizde, u’lkenlik konstantligi bir qansha asadı ha’m ajıratıp alıng’an geometrikalıq formalar qabıl etiwinde sezilerli da’rejede kemeyedi. Eger deneden ju’da’ uzaqta bolsaq, olbizge haqiyqiy ko’rinisten kishi bolıp ko’rinedi. Ma’selen, samolyotta ushıp atırg’an bolsaq, to’mendegi deneler bizge ju’da’ kishi bolıp ko’rinedi .[1]
Dene kosmoslıq qabıl etiwinin’ basqa o’zgesheligi denelerdin’ kontrastliginde bolıp tabıladı. Biz qabıl etilip atırg’an denenin’ a’tirapındag’ı deneler onin’ qabıl etiwine sezilerli da’rejede ta’sir ko’rsetedi. Ma’selen, orta boylı adam boyları bolıp adamlar arasında o’zinin’ haqiyqiy boy o’lsheminen bir qansha kishi bolıp ko’rinedi. Basqa mısal – geometriyalıq figuralardı qabıl etiw. U’lken aylanalar ortasındag’ı aylana, kishi o’lshemli aylanalar arasındag’ı a’ne usınday diametrli aylanag’a salıstırg’anda kishi bolıp ko’rinedi. Bunnan tısqarı, dene u’lkenligi qabıl etiwge denenin’ ren’ i ta’sir etedi. Ashıq ren’ li deneler to‘q ren’ li denelerge qarag’anda bir qansha u’lkenlew bolıp ko’rinedi. U’lken ko’lemli formalar, ma’selen, shar yamasa cilindr olarg’a say bolg’an yassi ko’rinislerden kishilewdey bolıp ko’rinedi.[2]
Dene formasın qabıl etiwde konstantlik ha’diysesi usınday etip saqlanıp qaladı. Ma’selen, qaptal ta’repimizde jaylasqan kvadrat yamasa domalaq denege qarag’anımızda onin’ tor perdedegi proeksiyası ellips yamasa trapeciya tu’rinde boladı. Solay bolsada, bir deneni bir tu’rde, bir formag’a iye jag’dayda ko’remiz. Uzaq aralıqta jaylasqan dene formasının’ qabıl etiwi o’zgeriwi mu’mkin. A’ne usınday, formanın’ mayda detalları denenin’ uzaqlasqanı sayın joq bolıp baradı, onin’ forması a’piwayı ko’riniske kelip qaladı.[2]
U’lken ko’lemli forma qabıl etiwi ju’da’ quramalı process bolıp esaplanadı. Adam ko’zleri binokulyar ko’riw qa’biletine iye bolg’anı ushın forma ko’lemin qabıl qılamız. Binokulyar ta’sir adamnın’ eki ko‘zi menen ko’riwine baylanıslı. Binokulyar ta’sirdin’ a’hmiyeti, eki ko‘z bir qıylı denege qarap tu’rge enedi, bul denenin’ shep ha’m on’ ko’zler tor perdesindegi ko’rinisi ha’r turli boladı. Lekin, binokulyar ko’riw dene ko’lemli qabıl etiwinin’ jalg’ız sha’rti emes. Dene u’lken ko’lemin qabıl qılıw da, usı dene ko’lemli belgilerin biliw, sonday-aq, u’lken ko’lemli denede jaqtılıq ha’m sayanın’ tarqalıwı a’hmiyetke iye bolıp tabıladı. Insannin’ kosmostı qabıl etiwi bir qatar o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye. Bul kosmostın’ u’sh o’lshemligi menen baylanıslı, sonın’ ushın,qabıl etiwge bir qatar birgelikte xızmet ko‘rsetiwshi analizatorlardı iske tu’siriw lazım. Bunda kosmostı qabıl etiw tu’rli da’rejelerde keshiwi mu’mkin.²³[q]
U’sh o’lshemli kosmos qabıl qılıwında, aldınnan bar bolg’an ishki qulaqta jaylasqan arnawlı vestibullyar apparattın’ waziypalarınan paydalanıladı. Vestibullyar apparat ko‘zdi ha’reketlendiriwshi mu’sheleri menen tıg’ız baylanısqan ha’m ondag’ı ha’r bir o’zgeris ko‘z jag’dayındag’ı refleksli o’zgerislerge sebep boladı.
Kosmoslıq qabıl etiwdi de, aldınnan bar bolg’an, onin’ teren’ligin ta’miyinleytug’ın ekinshi qural binokulyar ko’riw apparati bolıp tabıladı. Teren’likti qabıl etiw denelerdin’ ko’riw aralıg’ının’ qabıl qılıwı ha’m bir-birine salıstırg’anda jaylasıwına baylanıslı. Binokulyar ko’riw – bul deneler ko’riw aralıg’ın qabıl etiwinin’ sha’rtlerinen biri.
Deneler uzaqlıg’ı ha’m kosmos teren’liginin’ qabıl etiwinde ko’zlerdin’ konvergensiyasi ha’m divergensiyasi u’lken a’hmiyetke iye, sebebi, denelerdin’ qabıl etiliwi ushın olardın’ ko’rinisi shep ha’m on’ ko’zlerdin’ tor perdesindegi o’zine ta’n noqatlarına tu’siwi kerek, bul bolsa eki ko‘zdin’ konvergensiyasisiz yamasa divergensiyasisiz a’melge aspaydı. Konvergensiya dep ko‘z qarashıqlarının’ bir-birine salıstırg’anda qarama-qarsı aylanıwı esabınan ko’riw sızıqlarının’ birlesiwine aytıladı. Ma’selen, bul ko’z-qarastın’ uzaqtag’ı deneden jaqındag’ısına o’tiwi de ju’z beredi. Kerisinshe – jaqındag’ısinan uzaqtag’ı denege o’tiwide – ko‘z divergensiyasi, yag’nıy, ko’riw sızıqlarının’ ajıralıwı baqlanadı.[2]
Kosmos qabıl etiwi teren’lik qabıl qılıwı menen shegaralanbaydı. Kosmos qabıl etiwinde denelerdin’ bir-birine salıstırg’anda jaylasıw qabıl etiw i a’hmiyetli bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, denelerdin’ kosmostag’ı tu’rli jag’dayları, insan ushın birinshi gezekte , ha’tte, denenin’uzaqlıg’ı yamasa kosmos teren’ligi qabıl etiwinen ko‘re ko’birek u’lken a’hmiyetke iye , sebebi insan kosmostı deneler jag’dayına baha bergen halda a’piwayı qabıl etpeydi, ol kosmosta jo’nelisin belgileydi, sonın’ ushın da ol denelerdin’ jaylasıwı haqqında belgili mag’lıwmatqa iye bolıwı kerek.[2]
Kosmos qabıl etiwi, onin’ oray ta’repinen basqarılıwın a’melge asıratug’ın quramalı du’zilgen qurallardı talap etedi. Bunday oraylıq qural sıpatında ko’riw, taktil-kinestetik ha’m vestibullyar analizatorlar isin birlestiretug’ın bas miy qabıg’ının’ u’shinshi tarawları yamasa «tosqınlıq tarawları » xızmet qıladı.