Oqiw materiallari

Organikalıq seziwler
Organikalıq seziwlerdin’ retseptorları ishki organlarda, qızıl o’n’eshte, asqazanda, ishek, qan tamırları, o’kpe ha’m usı sıyaqlılarda jaylasqan boladı. Ishki organlardagi processler organikalıq seziwler retseptorlarının’ qo‘zg‘atıwshıları bolıp tabıladı.
Olarga to’mendegiler kiredi;
a) Awiriwdi seziwler;
b) sho’llegendi seziwleri;
v) qolaysız tuyg‘ular;
g) ashlıqti seziw.
Analizatorlar seziwshen’liginin’ xızmetindegi qozg’awshılarg’a ko’nigiwinin’ ta’siri astında o’zgeriwi beyimlesiw dep ataladı. Bunda ulıwma nızamshılıq to’mendegiden ibarat boladı: ku’shli qozg’awshılardan ku’shsizlerge o’tiw de sezgirlik asadı, ku’shsizlerden ku’shlilerge o’tiw de – kemeyedi. Tu’rli analizatorlar sistemalarının’ beyimlesiw da’rejesi birdey bolmaydı: bolıp beyimlesiw taktil, temperaturalı, iyis biliw ha’m ko’riw seziwlerinde, a’zzi beyimlesiw – esitiw ha’m awırıwdı seziwleri de baqlanadı. Olardın’ arasınan iyis biliw ha’m taktil analizatorlar tez pa’t penen beyimlesedi. Yad iyisine tolıq beyimlesiw bir minuttan son’ ju’z beredi. U’sh minuttan son’ basım seziwi qozg’atıwshının’ 1/5 ku’shin sa’wlelendiredi. Qaran’g’ılıqqa tolıq beyimlesiw ushın 45 minut kerek boladı.
A.V. Petrovskiy avtorlıg’ında basıp shıg’arılg’an sabaqlıqta beyimlesiw hadiysesinin’ u’sh tu’ri keltiriledi: qozg’atıwshının’ dawamlı ta’sirinde seziwdin’ tolıq g’ayıp bolıwındag’i beyimlesiw; ku’shli qozg’atıwshının’ ta’siri astında seziwdin’ pa’siyiwindegi beyimlesiw. Beyimlesiwdin’ bul eki turin «unamsız beyimlesiw» atamasi astında birlestiredi, sebebi onın’ na’tiyjesinde analizatorlardın’ seziwshen’ligi kemeyedi; ku’shsiz qozg’atıwshı ta’sirinde sezgirliktin’ asıwı da beyimlesiw dep ataladı. Beyimlesiwdin’ bul turi unamlı beyimlesiw bolıp esaplanadı. Bul tu’rge, ma’selen, qaran’g’ılıq ta’sirinde ko’riw analizatori seziwshen’liginin’ baqlanatug’ın qaran’g’ılıqqa beyimlesiw kiredi.
Beyimlesiw ha’diysesin retseptor xizmetinde qozg’atıwshının’ dawamlı ta’siri astında ju’z beretug’ın shetki o’zgerisler ja’rdeminde tu’sindiriw mu’mkin. Bizge belgili, jaqtılıq ta’sirinde ko‘z tor perdesi tayaqshalarındag’ı ko’riw toyg’ın qızıl ren’i asıp ketedi. Qaran’g’ılıqta bolsa, kerisinshe, qızıl ren’ tiklenedi, bul sezgirlikti asırad.
Beyimlesiw ha’diysesi analizatorlardın’ oraylıq bo‘limlerinde keshetug’ın processler ja’rdeminde de tu’sindiriledi. Uzaq waqıt dawamındag’ı qozg’alıs na’tiyjesinde bas miy qabıg’ı sezgirlikti kemeyittiretug’ın ishki qorg’anıw tormozlanıwı baqlanadı. Tormozlanıwdın’ rawajlanıwı basqa oshaqlardın’ ku’shli qozg’alısin keltirip shig’aradi, bul bolsa jan’a sharayatlarda sezgirliktin’ asıwına ja’rdem beredi .
Beyimlesiw maqsetke muwapıq bolg’an biuogiyalıq a’hmiyetga iye. Ol ku’shsiz qozg’atıwshılardı sa’wlelendiriwde qatnasadı ha’m analizatorlardı ku’shli qozg’atıwshılar ta’sirinde qorg’aydı.
Seziwler jedelligi tek qozg’atıwshılardın’ ku’shi ha’m retseptor beyimlesiwinin’ da’rejesine baylanıslı bo‘lmay, belgili bir waqıt ta basqa seziw-tuyg‘u organlarına ta’sir ko’rsetiwshi ta’sirlerge de baylanısli bolıp tabıladı. Basqa analizator xizmeti ta’sirinde analizator seziwshen’liginin’ o’zgeriwi seziwlerdin’ o‘z ara ta’siri dep ataladı. Sezgirliktin’ o’zgeriwi analizatorlar ortasındag’ı qabırshaq arqalı baylanısları, bolıp da’rejede bir waqıt tag’ı induksiya nızamı menen tu’sindiriledi. I.P. Pavlov boyın sha, ku’shsiz qozg’atıwshı u’lken jarti sharlar qabıg’ındag’ı arqayın tarqalıwshı (irradirlovchi) qozg’alıs processin payda etedi. Qozg’alıs processinin’ irradiaciyasi na’tiyjesinde basqa analizatordın’ seziwshen’ligi asadı. Ku’shli qozg’atıwshi ta’sirinde, kerisinshe, ja’mleniwge beyim bolg’an qozg’alıs processi ju’zege keledi. O‘z ara induksiya nızamına ko’re, bul jag’day oraylıq bo‘limlerdegi basqa analizatorlardın’ tormozlaniwına ha’m seziwshen’liginin’ pa’siyiwine alıp keledi.
Seziwlerdin’ o‘z ara ta’sir nızamshılıg’ı to’mendegidan ibarat: qanday da bir analizatorlar sistemasındag’ı ku’shsiz qozg’atıwshılar basqa sistemanın’ seziwshen’ligin asıradı, ku’shli qozg’atıwshılar bolsa kemeyittiredi. Ma’selen, ku’shsiz da’m biliw seziwleri ko’riw seziwshen’ligin asıradı, esitiw ha’m ko’riw seziwleri ortasinda o‘z ara ta’sir ku’zetiledi. Analizatorlardın’ o‘z ara ta’sirleniwi ha’mda, ha’r dayım shınıg’ıwlar na’tiyjesinde sezgirliktin’ asıwı sensibilizaciya dep ataladı. A.R. Luriya sensibilizaciya tu’rine ko‘re, sezgirlik asiwının’ eki ta’repin ajıratıp ko‘rsetedi. Birinshisi dawamlı, belgili bir o’zgeshelikler ha’m organizmde ju’z beretug’ın bir tegis o’zgerislerge baylanıslı bolg’anı ushın obekttin’ jası anıq jag’dayda sezgirliktin’ o’zgeriwi menen baylanıslı boladı. Izertlewlerdin’ ko’rsetiwinshe, seziw-tuyg‘usı organları seziwshen’liginin’ ku’sh liligi jas o’tiwi menen asıp barıp, 20-30 jaslarda en’ bolıp sho‘qqig’a shig’adi, keyinshelli bolsa a’ste-aqırın pa’seyip baradi. Sensibilizaciya tu’rine ko‘re, sezgirlik asıwının’ ekinshi tamanı waqıt shalıq o’zgesheligine iye bolıp, fiziologiyalıq , sonday-aq, subekt jag’dayına ta’sir ko‘rsatiwshi psixologiyalıq ta’sirlerge baylanıslı boladı.¹⁶[q]
Seziwlerdin’ o‘z ara ta’sirleniwinde sinesteziya, yag’nıy, qozg’alıs ta’sirinde basqa analizatorlarga mas bolg’an bir qıylı seziw analizatorının’ payda bolıwı sıyaqlı jag’day ha’m ku’zetiledi. Ma’selen, adamda sesler ta’siri astında ren’li seziwler payda bolıwı mu’mkin, bazı bir ren’ler jıynag’ı bolsa o‘z na’wbetinde temperatura sezgirligine ta’sir ko’rsetedi. Ha’mmege belgili, bolıp seslerdi «ashıq» ren’ler menen, to’men’ ilerin bolsa «toq» ren’ler menen bahalaymız.
Sinesteziya seziwlerdin’ ishki-sezimlerdin’ da’rejesin ku’sheytedi. Sinesteziya ha’diysesi ha’mme modalliklerge tuwrı keledi. Sonı aytıp o’tiw lazım, sinesteziya individual (jeke) ta’rizde parıqlanadı.. Sinesteziyag’a bolıp qa’bileti bar adamlar bar, basqalarında bolsa u ulıwma baqlanbaydı. A.R. Luriya o‘zinin’ kitabında bayan etilgen ataqlı mnemonist SH. ni teren’ u’yrenip shıqqan. Bul adamda sinesteziya ju’da’anıq sa’wlelengen. Ol barlıq dawıslardı boyalg’an halda ko‘rgen ha’m ko‘p jag’daylarda og’an mu’ra’ja’a’t etken adamnın’ dawısı, ma’selen, «sarı ren’de ha’m asıg’ıs» dep ta’riyiplengen. Esitilgen dawıslar onda tu’rli ren’lerdegi (ashıq sarı ren’nen binafsha ren’ge shekem) ko’riw seziwlerin oyatqan.qabıl etiletug’ın ren’ler ol ta’repinen «jaran’lı» yamasa «baylanıslı», «shor» yamasa «duzlang’an» sesler sıpatında sezilgen. Solay etip, sinesteziya ha’diysesi – insan organizmi analizatorlar sistemasının’ ba’rqulla o‘z ara baylanısta bolıwınan, obektiv du’nyanı seziw arqalı sa’wleleniwinen derek beredi.¹⁷[q]