Oqiw materiallari

Iyis biliw seziwleri
Iyis biliw seziwlerine iyislerdi seze biliw kiredi ha’m olardın’ organı murın ha’m onın’ bolıp ta’repi bolsa planıp, bul jerde iyis biliw kletkaları ha’mde sezuvshi nerv tarmaqları jaylasqan . Olar shıllıq perdelerde batıp turadı.
Iyisli zatlar sezuvshi nervti qo‘zg‘aydi. Iyis biliw orayı bas miy jartı sharları arqa ta’repinin’ to’mengi bo’leginde bar dep shamalaydı. Iyisli zatlar iyis biliw kletkalarına gaz jag’dayında ta’sir etip, ximiyalıq reakciyalar jolı menen olardı qo‘zg‘atadı. A’piwayı gaz jag’dayındag’i iyisli zatlar hawa menen dem alıw procesinde murın hawasına kirip keledi, na’tiyjede sa’wlelendiriw jag’dayı payda boladı .[1]
Da’m biliw seziwleri
Da’m biliw seziwleri mazalı, ashshı, o’tkir, duzlı siyaqlı da’mlerdi seziw menen xarekterlenedi. Da’m biliw seziwlerinin’ organı tildin’ ju’zi ha’m tan’glaydın’ jumsaqbo’leginen quralg’an. Tildin’ shıllıq perdesinde arnawlı da’m biliw sorıwshıları bar bolıp, olardın’ quramı tayaqqa uqsas kletkalardan du’zilgen arnawlı da’m biliw“kurtaklari”na iye. Da’m biliw so‘rg‘ishları til betinde bir tekis bo’sheklenbegenligi ushın onın’ arqa bo’legi ashshını, ushı shiyrin mazanı, shetleri bolsa nordon mazanı sezedi. Lekin olardın’ ortası bolsa mazani sa’lelendire almaydı. Da’m biliw so‘rg‘ishlarının’ kletkalı bo’limleri de arnawlı sezuvshi nervlerdin’ shetki ushları jaylasqan, olar da’m biliw organındag’ı qozg’alıstı bas miyge jetkerip turadi, onin’ oraylarna jaqın jaylasqan .[2]
Teri seziwleri.
Teri seziwleri quramı tiyip ha’m temperatura tu’rlerinen ibarat bolıp, olardın’ bunday atalıwının’ bas principi bul retseptorlardın’ quramı ha’m organizmnin’ sırtqı shıllıq perdelerinde jaylasqanlig’inan bolıp tabıladı.
Tiyip seziwleri eki tu’rli xabardıqabıl etiw imkaniyatına iye bolıp, birinshisi tegis ha’m tarqaliwın tiyip seziwleri, ekinshisi bolsa aste yaki gedir – budurdı tiyip seziw menen tariyiplenedi. A’dette dene ag’zasına na’rselerdin’ tiyiwin seziw sırtqı qo‘zg‘atuwshı ku’sh ku’sheygende aste seziwge aylanadı, ol ja’nede ku’sheygende awırıwdı seziwge aylanadı.[2]
Tiyip seziwleri organı teridegi ha’m sırtqı shilliq perdelerdegi tiyip dene shaları dep atalatug’ın dene shalardan ibarat. Dene shalalarınin’ ishinde de ayırım sırtında tiyip nervinın’ shetki tarmaqları bar, olar teride de shilliq perde lerde bir tekis bo’lingen, barmaqlardın’ ushlarında til ushın da erinde tıg’ız jaylasqan, sonlıqtan da sezgirlik da’rejesi basqalarınan bolıp bolıp tabıladı.
Psixologiyada tiyip dene shalari ha’m sezuvchi nervtın’ shetki tarmaqları tıg’ızlıg’ı ekstiziometr a’spabı ja’rdemi menen o’lshenedi . A’sbap keriletug’ın eki ayaqlı cirkuldan quralg’an bolıp, onin’ o’zegindegi da’rejeler ayaqlardın’ ushları ortasındag’ı aralıqtı o’lsheydi .
Tiyip seziwlerinin’ orayı bas miy qabıg’ının’ arqadag’ı oraylıq orayında jaylasqan dep shamalanadı. Tiyip seziwlerinin’ sırtqı yag’nıy fizikalıq sebebi bul qandayda bir na’rsenin’ terige tikkeley tiyiwi bolıp tabıladı.
Muskul – ha’reket seziwleri, statik seziwler
Muskul-ha’reket seziwleri motor seziwler dep atalıp, olarg’a awırlıqtı, qarsılıqtı, organlar ha’reketin biliw seziwleri kiredi. Olardın’ organları–gewde muskulları, tabanlar, buwınlardan ibarat. Organlardın’ quramı da sezuvshi nervlerdın’ shetki tarmaqları bar bolıp, olardın’ ta’sirinde ha’reket ha’m statistikalıq seziwler ju’zege keledi.
Muskul – ha’reket seziwlerinin’ fizikalıq sebebi muskullarg’a ta’sir etiwshi na’rselerdin’ mexanikalıq ha’m gewde ha’reketleri joqarı bolıp esaplanadı.
Statik seziwler gewdenin’ kosmostag’ı jag’dayın seziw ha’m ten’salmaqlıqtı saqlaw seziwleri dep ataladı.[1]
Gewdenin’ kosmostag’ı jag’dayın biliw ha’m ten’salmaqlıqtı saqlaw seziwi ushın ishki qulaqdag’ı vestibulyar apparat receptor wazıypasın orınlaydı. Vestibulyar apparat qulaq jarti shen’ber kanallarınan quralg’an boladı, sezuwshi nerv tarmaqları bolsa gewdenin’ kosmostag’ı ha’reketin ha’m jag’dayın basqaradi. Gewde ten’salmaqlıg’ın saqlawda o’z aldına a’hmiyetke iye bolıp, olar enduimfada jol ’zip jol ’retug’ın mayda bo’lekshe kristallardan quralg’an.