Oqiw materiallari

Seziwlerdin’ nerv – fiziologiyalıq tiykarları
Bizge belgili, seziwler tek g’ana sırtqı ta’sirler na’tiyjesinde payda bolmay, ba’lkim organizmnin’ ishki jag’dayında ha’m a’melge asırıladı. Seziw nerv du’zilisinin’ ol yaki bul qozg‘atıwshısınan ta’sirleniwshi reaksiyaları tu’rinde payda boladı ha’m ha’r qanday psixikalıq ha’diyse sıyaqlı reflektorlıq o’zgesheligine iye. Seziwlerdin’ nerv – fiziologiyalıq tiykarin qo‘zg‘atıwshının’ o‘zine uqsaytug’ın analizatorg’a ta’siri na’tiyjesinde payda bolatug’in nerv processin quraydı. Sonday-aq, seziwlerdin’ nerv fiziologiyalıq tiykarin u’yreniwde I.P.Pavlov pikiri menen aytqanda analizator apparatın payda etedi.[2]
Analizator – sırtqı ha’m ishki ortalıqtan keletug’ın eleslerdi qabıl etip alıp, fiziologiyalıq process bolg’an qozg’alıstı psixikalıq processke, yag’niy seziwlerge aylandıratug’in nerv mexanizmlerinin’ sisteması. Analizator apparati q bo’limnen quralg’an bolıp, olar to’mendegilerden ibarat :
periferik (retseptor) – sırtqı ku’shti nerv processine o’tkizetug’ın arnawlı transformator bo’legi;
analizatordın’ periferik bo‘liminin’ oraylıq analizator menen baylanıstıratug’ın jollardı ashatug’ın afferent (orayg’a umtılıwshı) ha’m efferent (oraydan qashıwshı) nervler;
analizatordın’ periferik bo‘limlerinen keletug’ın nerv signallarının’ qayta isleniwi ju’z beretug’ın qabıq astı ha’m qabıq bo‘limleri. [2]
Analizatordın’ qabıq bo‘liminde retseptor kletkalarının’ tiykarg’i bo’legi ja’mlen’gen o‘zek, yag’nıy oraylıq bo’lim ha’m qabıqtın’ tu’rli jaylarında belgili bir mug’darda bar bolg’an, tarqatılg’an kletka bo’limlerinen quralg’an sırtqı bo’lim boladı. Analizatordın’ o‘zek bo’leginde retseptorden orayg’a umtılıwshı nervler jaylasqan bolıp, ko‘plegen kletkalardan ibarat. Usı analizatordın’ periferik, yag’niy tarqalıp ketken bo’limleri basqa analizatorlardın’ o’zekleri menen a’tirapındag’ı tarawlarg’a kiredi ha’m o’z aldına zatlardı izlew processinde pu’tkil bas miy qabıg’ının’ u’lken bo’legi qatnasiwına erisiledi. Analizatordın’o’zegi analiz ha’m sintez qılıw funksiyasin orınlaydı , ma’selen, seslerdin’ joqarılılıg’ı.[2]
Analizator nerv processlerinin’ reflektor jayının’ pu’tkil jolı deregi ha’m en’ a’hmiyetli bo’legin quraydı. Reflektor jayı retseptorden ko’z-qarastı miyge alıp baratug’ın nerv jolları ha’m effektordan quralg’an bolıp tabıladı. Reflektor jayı elementlerdin’ o‘z ara mu’na’siybeti quramalı organizmnın’ do’gerek–a’tiraptag’ı a’lemde tuwrı mo’lsher alıwdın’ organizmnin’ jasaw sha’rayatına muwapıq tu’rde xizmetinin’ negizin ta’miyinleydi.¹²