Oqiw materiallari

Ma’selen, avtomobil jol ınan o’tiw ha’m basqalar. Bul process patuogik jag’dayda da ushrasıwı mu’mkin .
Ekstroretseptiv seziwler intermodal, nospetsifik seziw toparlarına da ajıratıladı. Ma’selen, esitiw organı arqalı 10-15 sekundta terbeliwin seziw mu’mkin , lekin qulaq penen emes, balkim su’yekler ja’rdeminde (miy qaqpag’ı, tirsak, dize) bayqaw – vibraciya seziwleri delinedi. Ma’selen, geren’lerdin’ seslerdi qabıl etiwi. A’dette vibracion sezgirlik intermodal seziw dep te ataladı. Onin’ to’mendegi ko’rinisleri de bar :
a) iyis, da’m ha’m maza seziwlerinde;
b) ju’da’ ku’shli seste, ju’da’ jaqtı jarıqlıqta;
v) u’sh tu’rli ta’sirdin’ uyg’ınlasqan integrativ jag’dayında;
Seziwdin’ nospetsifik formasına terinin’ foto seziwleri kirip,ol ren’lerdi, na’zik jerlerin ajıratıw, qu ushları menen seziw arqalı ju’zege keledi. Terinin’ foto seziwleri A.N.Leontev ta’repinen izertlen’ en bolıp, bul na’rse ko‘p g’ana jag’daylarg’a aqıllılıq penen jandasıw imkaniyatın ju’zege keltiredi. Izertlew tiykarınan qu ushın a jasıl ha’m qızıl ren’lerdi jiberiw arqalı a’melge asırılg’an. Terinin’ foto sezgirligi ta’biyatı psixologiyada jeterli da’rejede u’yrenilmegen .
Seziw tu’rleri
Psixologiya pa’ninde u’sh u’lken toparg’a ajıratılg’an seziwler (ekstroretseptiv, proprioretseptiv, introretseptiv) o‘z na’wbetinde to’mendegi tu’rlerge ajıratıladı :
Ko’riw seziwleri;
Esitiw seziwleri;
Iyis biliw seziwleri;
Da’m biliw seziwleri;
Teri seziwleri;
Muskul – ha’reket (kinestetik);
Statistik seziwler;
Organik seziwler;
Ko’riw seziwleri
Insan ta’repinen ren’ ha’m jaqtılıqtı seziw, ko’riw seziwleri arqalı a’melge asadı ha’m seziletug’ın ren’ler xromatik ha’m axromatik tu’rlerge bo’linedi. Psixofiziologiyalıq nızamg’a ko‘re jaqtılıq nurlari u’sh mu’yeshli shiyshe prizma arqalı o’tip sıng’anda payda bala tug’ın ren’ xromatik ren’ler dep atalıp, olarg’a az ren’ler, yag’nıy qızıl, sarı, jasıl, hawa ren’, ko‘k, binafsha ko’rinislerin qamırap aladı. A’dette aq ren’, qara ren’, ku’lren’ ha’m olardın’ tu’rlishe ko‘rinisleri axromatik ren’ler dep ataladı .
Ko’riw seziwlerinin’ organı ko‘z bolsa planıp, ol ko‘z perdesi onnan shıg’ıp keletug’ın ko‘riw nervlerinen quralg’an bolıp, ko‘z perdesin sırtqı tamırları ha’m tor perdeleri orap turadı. Sırtqı perdenin’ tınıq bolmag’an aq bo’limi sklera yaki qatqan qattı perda dep ataladı. Onin’ aldın’gı ta’repinde jaylasqan bir qansha qava riq bo’legi tınıq mugus perde bolıp, onin’ aldıngi bo’legi ren’ tor perde dep ataladı. Usı perdenin’ ren’ine qaray onin’ tawlanıwına qarap , adamlarda ko‘z ko‘k, qara sıyaqlı ko’rinis beredi. Ren’ tor perdenin’ orta bo’liminde domalaq tınıq dene bolıp, onı qarashıq dep ataymız ha’m u arqalı ko‘z ishine jaqtılıq nurları kiredi. ¹⁴[q]
Ko‘zlerdin’ u’shinshi perdesi tor perde dep atalıp, ol ko‘z a’tirapının’ derlik pol’tkil ishki qatlamın qaplaydı. Qarashıq penen ren’ tor perdenin’ arqasında eki ta’repi qavariq, tınıq dene ko‘z ga’harı jaylasqan boladı. Jaqtılıq nolrları onda toplanıp, son’ sınadı ha’m tor perdege na’rse yaki denenin’ ko’rinisi, su’wreti tu’sedi .
Ko‘z shen’berinin’ ga’wharı menen tor perde ortasındag’ı pu’tkil ishki kelbeti shiysha sıyaqlı dene dep atalatug’ın arnawlı tınıq suyıqlıq penen qaplang’an boladı Tor perde ren’ ha’m jaqtılıqtı seziw ushın ju’da’ u’lken a’hmiyetke iye bolıp, onda ko‘riw nervinin’ tarmaqları jaylasqan. Usı tarmaqlardın’ shetindegi ushlarında tayaqsha ha’m kolbashalar dep atalatug’ın arnawlı nerv talları bar. Insan ko‘zinin’ tor perdesinde 1q0 milliong’a jaqın tayaqshalar ha’m kolbashalar dep atalatug’ın arnawlı nerv kletkaları bar. Insan ko‘zinin’ tor perdesinde 1q0 milliong’a jaqın tayaqsha ha’m 7 milliong’a a jaqın kolbasha bar dep bujaw qılınadı. Kolbashalar ja’rdemi menen xromatik, yag’nıy kundu’zgi ren’ler ko‘riledi.
Tayaqshalar jaqtılıqtı jaqsı seziwshen’ bolıp, kol’ndiz ha’m qaran’g’ı payıtlarda o‘z folnksiyasin orınlaydı, axromatik ren’lerdi sa’wlelendiredi .
Tor perdenin’ en’ seziwshi jayı – sarı daqtın’ tiykarınan, kolbashalar menen oraylıq teren’ligi bolsa planıp, og’an qaysı na’rsenin’ kerisi tu’sse, tap sonı ha’mmeden anıq ko‘remiz. Obektke tik qaraw na’tiyjesinde ko‘z muskulleri og’an qaratıladi ha’m sa’wlelendiriwshinin’ su’wreti sarı daqqa tu’sedi. Bunday ta’rizdegi ko’riw tuwrı ko’riw delinedi.
Adam ko‘zi ren’lerdin’ shamalap aytqanda 380 millionnan 780 milliong’a shekem uzınlıqtag’ı tuqınlardın’ ta’sirin sezedi.
U’sh ren’li seziw teoriyasınin’ tiykarg’i nızamlıqları 1756 jılda M.V.Lamanosov ta’repinen bayan etilgen bolsa, 1856 jıldan keyin nemec fizigi G.Gelmgus ta’repinen onı tolıq da’liyillep berilgen.[2]
Usı teoriyag’a ko’re tor perdenin’ kolbashalarında u’sh tiykarg’i element bar bolıp, olardan birinin’qozg’alısı qızıl ren’ seziwin, ekinshi qozg’alısi jasıl ren’ seziwi ha’m u’shinshi qozg’alısi binafsha ren’ seziwin payda etedi. Teoriyag’a ko‘re jaqtılıq tolqınları birden u’sh elementti bir tu’rde qo‘zg‘atsa, aq ren’ seziwi ju’zege keledi. Lekin jaqtılıq tolqınları eki yaki u’sh elementke ta’sir qılsada, biraq bul bir tegis bolmasa, ol jag’dayda seziwsi elementlerden ha’r birinin’ qanshalıq qozg’aliwshan’lıg’ına qarap, ha’r qıylı ren’ seziwleri payda boladı. Ha’zirgi zaman psixologiyasında ren’lerdi seziw jalg’ız tor perdesindegi processler menen g’ana emes, ba’lkim miy postında ju’zege keletug’ın basqa processler menen de baylanıslı ekenligi tuwrısında mag’lıwmatlar bar. Zamanago’y mag’lıwmatlar boyın sha tayaqshalarda ko’riw purpuri degen arnawlı modda borligı sıpatlang’an. Ko‘zge jaqtılıq ta’sir etgende ko’riw purpuri ximyaliq jol menen parshelenip, quram bo’leklerge bo’linedi ha’m usi process ko’riw nervin qo‘zg‘atip, jaqtılıq seziwin payda etedi. [1]