Oqiw materiallari

Esitiw seziwleri
Esitiw seziwleri seslerdi esitiwden ibarat bolıp, muzikalıq ha’m shawqımlı seslerdi sa’wlelendiredi. A’dette sesler a’piwayı ha’m quramalı tu’rlerge ajıratıladı, olardın’ birinshisi tonli, ekinshisi bolsa bir neshe tonnan ibarat. Tonlardan biri tiykarg’i ton bolsa planıp, u sestin’ biyikligln, ku’shin belgileydi, basqalari keliwshi sesler sanalip, olar obertonlar delinedi. Muzika a’spa’pblarinan tarqalıp atirg’an seslerdin’ o‘zine ta’nligi pa’n tilinde tembr dep ataladı. Ha’tteki so’z sesleri ha’m ohangli sesler (u’nli sesler) yaki shawqınlardan (u’nsiz sesler) quralg’an boladı .
Esitiw seziwleri organi qulaq bolıp, sırtqı qulaqlar suprası menen esitiw jolınan ibarat. Usı qulaqlar nog‘ora perde ha’m og’an jabısqan u’sh su’yekshe: bug‘acha, sopdan ha’m uzangidan tashkil topgan. Ishki qulaq (qulaq labirinti) o‘z ara birlespegen u’sh bo‘lekten du’zilgen. ¹⁵[q]
Sırtqı qulaq hawa tolqınların jıynawshı karnay wazıypasın orınlaydı. Nog‘ora perde ha’m og’an jabısqan su’yeksheler hawa tolqınların ishki qulaqqa uzatadı. Orta qulaq arnawlı jol arqalı awız ha’m murın buıg‘I menen tutasqan boladı. Ishki qulaqlardın’ bolıp bo’legi u’sh jartı shen’ber kanaldan, orta bo’legi kem eradan ha’m pa’ski bo’legi shig‘anaqtan quralg’an.
Ishki qulaqlardin’ u’sh shala bo‘limi enduimfa atlı suyuqliqtan ibarat. Ishki qulaqlardın’ tiykarg’ı bo’legi shig‘anaqdan ibarat bolıp, onin’ ishinde kortiy organ bar, u gu’mbez sha’kline iye bolıp, tiykarında membrana jaylasqan. Membrana uzunlıg’ı qısqarıp barıwshı elastik talalardan ibarat bolıp, olar qattı tartilg’an torlarg’a uqsaydı. Onin’ bolıp bo’liminde arnawlı, tayaqshag’a usag’an kletkalar bar ha’m olar kortiy dugaları dep jol ritiledi. Membrananın’ talaları enduimfaga jinishke qolları bar arnawlı kletkalar ja’rdeminde korniy dugaları arqalı u’lken jartı sharlar qabıg’ının’ bo’leginde jaylasqan .[2]
Hawa tolqınlarının’ ha’reketi sebepli ses shıg’arıwshı deneler tebrenedi de esitiw seziwleri payda boladı. Eger muzikalıq sesler hawa tolqınlarının’ a’ste ha’reketleri na’tiyjesinde ju’zege kelse, shawqımlı sesler bolsa olardın’ tegis emes ha’reketleri na’tiyjesinde payda boladı. Adamnın’ esitiw organı bir sekundta 16 ma’rteden 20000 ma’rtege shekem tebreniwshi seslerdiqabıl etedi.