Oqiw materiallari

2. Seziwlerdin’ klassifikaciyası, seziwlerdin’ tu’rleri, seziw tarawindag’i nızamlıqları .
Seziwler qaysı ag’zalar ja’rdeminde payda bolıwına qarap, to’mendegi tu’rlerge, yag’niy ko‘riw, esitiw, iyis seziw, da’m biliw, teri, muskul–ha’reket, organikalıq seziwlerge ajıratıladı. Olar seziw ag’zaları qay jerde jaylasqanlıg’ına qarap ta’riyiplenedi.
Ja’ha’n psixologiyası pa’ninin’ son’g’ı jetiskenlikleri ha’mde atamalarına qaray seziwler to’mendegishe klassifikaciya qılınadı. Usı ta’riyiplerdin’ da’slepki ko‘rinisi ingliz alımı CH.SHerringtcanag’a tiyisli bolıp tabıladı. Ol receptordın’ qay jerde jaylasqanlıg’ına qarap, seziwlerdi u’sh tu’rge bo’ledi.
Sırtqı ortalıqtag’ı qubılıs ha’m ha’diyselerdin’ o’zgesheliklerin sa’wlelendiriwge beyimlesken ha’mde retseptorları denenin’ sırtqı bo’leginde jaylasqan seziwler, yag’nıy ekstroretseptiv seziwler;
Ishki dene ag’zaları jag’dayların sa’wlelendiretug’ın ha’mde retseptorları ishki dene ag’zalarında, toqımalarda jaylasqan seziwler, yag’nıy interoretseptiv seziwler.
Denemiz ha’m gewdemizdin’ jag’dayı ha’mde ha’reketleri haqqında mag’lıwmat (axborot, xabar) beretug’ın muskullerde, mushelerde jaylasqan seziwler, yag’nıy proprioretseptiv seziwler.
Seziwlerdin’ ta’riypi ha’m bul haqqındag’ı izertlewlerdi analiz qılamız. Da’slepki pikirlesiwlerde interoretseptiv seziwler ol haqqında rus psixologi A.R.Luriya izertlew jumısın alıp barg’an. Onin’ pikirinshe, interoretseptiv seziwler negizgi, tu’p ma’nisindegi seziwler emes, balkim, emociyalar menen seziwler ortasındag’ı aralıq seziwler sıpatında ju’zege shıg’adı. Psixologiya pa’ninde mine usı seziwler tolıq u’yrenilmegenligi sebepli onı “belgisiz seziwler” dep atalg’an. Bul tiykarınan ishki organlardın’ keselliklerinde ju’zege keletug’ın jag’daylardı diagnostika etiw de o’z aldına a’hmiyetli bolıp esaplanadı. ¹³
Interoretseptiv seziwler insannin’ keypiyatına, emocional reakciyaları o’zgeriwinde ko‘zge taslanadı, balada bolsa is–ha’rekettin’ keskin o’zgeriwine sebep boladı. Sebebi bala dene ag’zalarındag’ı ishki jag’dayın an’law, seziw imkaniyatına iye emes. Sonın’ ushın ondag’ı is-ha’rekettin’ ulıwma o’zgeriwi sıyaqlı belgilerinen bunı seziw mu’mkin .
Interoreceptiv seziwler organizmdegi ishki processlerdi o‘z ara orın almastırıw ten’ salmaqlıqtı ta’miyinlep turıwdın’ tiykari bolıp esaplanadı. Bul processti bir so‘z benen aytqanda, organizmdegi processlerdi o‘z ara orın almasıp turıwının’ gemostazı (barqarar ligi) dep ataladı. Sonday-aq, usı seziwler insanda ju’zege keletug’ın puls, sharshaw, affekt jag’dayların joq etiw, payda bolg’an sezimlerdi qanaatlandırıw menen baylanıslı wazıypanı orınlaydı. Na’tiyjede ishki dene ag’zalarinın’ xizmetin izden shıg’arıw jag’dayı ju’z beriwi mu’mkin .
Interoretseptiv seziwlerdin’ fiziologiyalıq mexanizmleri intero-sepsiya menen birgelikte K.M.Bikov, V.N. CHernigovkiyler ta’repinen teren’ u’yrenilgen. Olardın’ pikirine ko‘re, bul na’rselerdin’ ba’rshesi sha’rtli reflektor xizmeti mexanizmlerinen kelip shig’adı.
Proprioceptiv seziwler gewdenin’ fazodag’ı jag’dayı haqqında signallar menen ta’miyinlep turadı. Olar insan ha’reketinin’ basqarıwshısı bolsa planıp ha’m afferent tiykarın quraydı.
Pereferik retseptorlar muskuller, dize ha’m buwınlarda jaylasqan bolıp, arnawlı denesheler formasına iye.
Deneshelerde ju’zege keletugın qozg’atıwshılar muskullerinin’ ha’reketke keliwi na’tiyjesinde ha’m buwınlar jag’dayının’ o’zgeriwi , nerv talshıqları ja’rdeminde, arqa miydin’ arqa bo’legindegi aq suyıqlıg’ına jetkiziledi. Proprioretseptorler ha’reketinin’ afferent tiykarı ekenligin A.Orbeli ta’repinen, haywanlarda P.K.Anoxin, adamlarda bolsa N.A.Bernshteynler ta’repinen u’yrenilgen .[1]
Psixologiyalıq mag’lıwmatlarg’a qarag’anda, gewdenin’ aspandag’ı jag’dayı, sezgirligi statik seziwlerde o‘z sa’wleleniwin tabadı. Onin’ orayı ishki qulaq kanallarında jaylasqan bolıp, olar o‘z ara bir-birine perpendikulyar boslıqta tutas jag’dayda jatadı [1].
Ma’selen, bas jag’dayının’ o’zgeriwi to’mendegi sxemada ko’riw mu’mkin:
a) enduimfa suyıqlıg’ına baylanıslı qozg’alıs;
b) esitiw nervi;
v) vestibulyar nervi;
g) bas miy qabıg’ının’ sheke bo‘legi;
d) miy apparatina o’tedi;
Vestibulyator seziw apparati ko’riw menen tikkeley baylanısta bolıp, kosmostı mo’sherge alıw (orientirlew) processinde qatnasadı.