Oqiw materiallari

4. Dıqqattın’ qa’siyetleri
Dıqqat, onı erkin psixik ha’diyse sıpatında xarakterlewshi bir qatar qa’siyetlerge iye. Dıqqattın’ tiykarg’i qa’siyetlerine barqararlıq, ja’mlew, bo’lsheklew, bo‘liniw, shalg‘ıw ha’m dıqqat ko’lemi kiredi.
Dıqqattın’ barqararlıg’ı belgili waqıt dawamında bir qıylı obektte pikirdi ja’mley alıw qa’biletinen ibarat. Ta’jiriybe izertlewleri dıqqattın’ erksiz da’wiri u tebreniwlerge beyimliligin ko‘rsetti. Bunday tebreniwlerdin’ da’wirleri N.N. Lange boyın sha, a’dette, 2-q sekundqa, artıg’ı menen bolsa 12 sekundqa ten’ boladı. Ma’selen, eger saattın’ shın’g’ırlawına qulaq tutıp, onda pikirdi ja’mleytug’ın bolsaq, u jag’dayda u bir esitiledi, bir esitilmey qaladı. Dıqqat tebreniwi nızamg’a tiykarlang’an bolıp, fluktuaciya dep ataladı. Ma’selen, dıqqat fluktuaciyasın a’piwayı ta’jiriybede ko’rsetiw mu’mkin: kesik piramida beriledi: eger og’an belgili bir waqıt dawamında tikilip turılsa, u izbe-iz ya batqan bolıp ko’rinedi (8.1 rasm).
Ha’zirde dıqqat barqararlıg’ının’ a’hmiyetli sha’rti bolıp, u ja’mlengen denenin’ jan’a ta’repleri ha’m baylanısların ashıp beriw imkaniyatı xızmet qılıwı da’liyllendi. Dıqqat barqararlıg’ın o’lshew ushın o’z aldına ha’riplerdin’ ta’rtipsiz izbe-izliginen ibarat.
Dıqqattı ja’mlew astında dıqqattın’ denede ja’mlengenlik jedelligi yamasa da’rejesi tu’siniledi. A.A. Uxtomskiydin’ pikirine ko’re, dıqqattı ja’mlew bas miy qabıg’ındag’ı ku’shli qozg’alıs oshag’ı xizmetinin’ o’zgesheligi menen baylanıslı.
Dıqqattı bo’listiriw astında adamnın’ bir waqıttın’ o’zinde bir neshe xızmetlerdi orınlaw qa’bileti tu’siniledi. Turmıs ta’jiriybesine ko’re, adam sanalı psixik xızmettin’ tek bir tu’rin orınlay aladı, bir waqıttın’ o’zinde bir neshesin orınlaw subektiv seziwi bolsa izbe-iz tezlik penen bir xızmet tu’rinen ekinshisine o’tiw aqıbetinde ju’zege keledi.[2]
Dıqqattı bo’listiriw da’rejesi bir qatar sha’rayatlarg’a: birlestirilgen xızmet tu’rleri o’zgesheligine (olar bir jınıslı ha’m ha’r tu’rli bolıwı mu’mkin), qıyın ekenligine (ruwxıy zorıg’ıwdı talap etetug’ın da’rejege), belgili ha’m a’dettegidey da’rejesine (xızmettin’ tiykarg’i usılların iyellep alıw da’rejesine) baylanıslı.
Dıqqattın’ bo’listiriliwin u’yreniw maqsetindea SHulte (qızıl-qara ren’ li kesteler) kesteleri qollanıladı.
Dıqqattın’ bo’liniwi – bul dıqqattı bir obektten ekinshisine sanalı ha’m an’lang’an halda o’tkiziw. Bo’liniw menen eki tu’rli bag’darg’a iye bolg’an processler baylanıslı, bular: dıqqattı iske tu’siriw ha’m u’zip qoyiw. Bo’liniw erkli bolıwı mu’mkin, onday jag’dayda onin’ tezligi – bul subekttin’ o‘zinin’ qabıl etiwi u’stinen erkli baqlawı da’rejesinin’ ko’rsetkishi ha’m dıqqattın’ bo’liniwi menen baylanıslı erksiz bolıwı mu’mkin, bul ya ruwxıyattın’ biyqararlıg’ı da’rejesinin’ ko’rsetkishi bolıp xızmet qıladı, ya ku’tilmegen ku’shli qozg’atıwshılardın’ payda bolıwınan derek beredi.
Bo‘liniwdin’ na’tiyjeliligi aldıngi ha’m keyingi xızmetti orınlaw o’zgesheliklerine baylanıslı boladı (bo’liniw ko’rsetkishleri jen’il xızmetten awır xızmetke o’tiwde bir qansha kemeyedi, kerisinshe, asıp ketedi). Bo’liniw na’tiyjesi insannin’ aldıng’ı xızmetke bolg’an mu’na’siybeti menen baylanıslı: aldıng’ı xızmet qanshelli qızıqlı ha’m keyingisi onshelli qızıg’ıwshılıq oyanbag’an bolsa, dıqqattın’ bo’liniwi sonshelli qıyınıraq keshedi. Bo’liniwde nerv sistemasının’ o’zgeshelikleri, a’sirese, nerv processlerinin’ qo‘zg‘alıwshan’lıg’ı ta’repinen belgilengen individual ko’z qaraslar bar.[2]
Dıqqat ko’lemi–subekttin’ jeterli da’rejede anıqlıq penen bir waqıttın’ o’zinde qamrap alıwı mu’mkin bolg’an obektler sanı. Dıqqat obektinin’ a’hmiyetli ha’m belgilewshi o’zgesheliklerinen biri, onin’ o‘qıtıwda ha’m shınıg’ıw orınlawda ulıwma o’zgermeydi. Dıqqat ko’lemin izertlew, a’dette, individ ta’repinen anıqlıq penen qabıl etiwshi, bir waqıttın’ o’zinde usınılatug’ın unsurlar (sanlar, ha’ripler, deneler ha’m t.b.) sanın analiz qılıw jol ı menen a’melge asırıladı.Bul maqsetlerde taxistoskoptan paydalanıladı–belgili sandag’ı qozg’atıwshılardı sonshelli tez, izertlenetug’ın ko’zlerin bir obektten basqasına alıp u’lgermesten aldın usınıwg’a imkan beretug’ın a’sbap, dıqqat ko’lemi – individual ta’rizde o’zgeretug’ın u’lkenlik, lekin, a’dette, adamlarda onin’ ko’rsetkishi 5 ± 2 ge ten’ boladı.
Dıqqattın’ shalg‘ıwı–bul dıqqattın’ bir obektten ekinshisine erksiz o‘tkiziliwi. Shalg‘ıw sırtqı qozg’atıwshılar ta’sirinde ju’z beriwi mu’mkin. Dıqqattı ko’birek tosattan payda bala tug’ın, o‘zgeriwshen’ ku’sh ha’m chastota menen ta’sir ko’rsetetug’ın dene ha’m ha’diyseler shalg‘itadı. Dıqqattın’ ishki shalig‘ıwı ku’shli keshirmeler, jat sezimler ha’m adam usı waqıtta ba’nt bolg’an isine qızıg’ıw ha’m juwapkershiliktin’ bar emesligi ta’siri astında payda boladı.[1]
Shalg’ıtıwshı ta’sirlerge qarsılıq ko’rsetiw qa’bileti tosıqlarg’a beyimlesiwshilik dep ataladı. Adamlarda bul qabılettin’ rawajlanıwı da nerv sistemasındag’ı parıq lar, a’sirese, onin’ ku’shi, sonday-aq, tosıqlarg’a qarsılıq ko’rsetiwin asırıwg’a qaratılg’an arnawlı shınıg’ıwlar menen belgilengen ko‘plegen individual qaraslar baqlanadı.
Dıqqat o’zgesheliklerin u’yreniwde arqayınlılıq haqqındag’ı ma’sele u’lken a’hmiyetke iye. Arqayınlılıq dep, a’dette, eki tu’rli ha’diysege aytıladı. Birinshiden, ko‘p jag’daylarda arqayınlılıq dep, insannin’ a’tirapındag’ılarg’a itibar bermesten, iske ha’dden tısqarı berilip ketiwinin’ na’tiyjesine aytıladı. Arqayınlılıqning bul turi ol yaki bulxızmette ku’shli ja’mlengenlik na’tiyjesinde ju’zege kelgenligi sebepli jasalma arqayınlılıq dep ataladı.
Arqayınlılıqning ulıwma basqa bir tu’ri insan dıqqatın hesh bir na’rsede uzaq waqıt ja’mley almag’an jag’dayta, hesh birinde uslanıp qalmastan, ba’rqulla bir obektten ekinshisine yamasa bir ha’diyseden ekinshisine o’tip turıwı baqlanadı. Arqayınlılıqning bul turi haqiyqiy arqayınlılıq dep ataladı. Haqiyqiy arqayınlılıqdan azap shegiwshi insannin’ erkli dıqqatı ju’da’ biyqararlıg’ı ha’m shalg‘ip turıwı menen parıqlanadı.
Haqiyqiy arqayınlılıqtin’ sebepleri ha’r tu’rli bolıp tabıladı. Bular nerv sistemasının’ ulıwma izden shıg’ıwı, qan kesellikleri, kislorod jetispewshiligi, fizikalıq yamasa aqliy zorıg’ıw, awır ishki keshirmeleri bolıwı mu’mkin. Bunnan tısqarı, dıqqat arqayınlılıqtın’ sebeplerinen biri alıng’an qaraslardın’ ko‘pligi, sonday-aq, ta’rtipsiz ha’wes ha’m qızıg’ıwlar da bolıwı mu’mkin.