Oqiw materiallari

2. Dıqqattın’ fiziologiyalıq tiykarları ha’m psixologiyalıq teoriyaları .
Dıqqat basqa psixikalıq processler qatarı belgili fiziologiyalıq ha’diyseler menen baylanıslı. Belgili bag’dardag’ı o’z aldına qozg’atıwshılardı ajıratıw ha’m processler keshiwinin’ fiziologiyalıq tiykarın bazı bir nerv oraylarının’ qozg’alısı, basqalarının’ bolsa tormızlanıwın quraydı. Adamg’a ta’sir ko’rsetip atırg’an seskendiriwshi retikulyar formaciya ta’repinen a’melge asırılatug’ın miy aktivlesiwin ju’zege keltiredi.[1]
Retikulyar formaciyanın’ «iske tu’siriw» mexanizmleri ishinde bujawlı refleksti o’z aldına aytıp o’tiw lazım, bul refleks adam ha’m haywan organizmlerinin’ a’tirap - ortalıqtın’ barlıq o’zgerislerine salıstırg’anda tuwma reaksiyasi bolıp tabıladı. Ma’selen, xanada sıtırlag’an ses esitiliwi menen aq, pıshıq balası shorshıp tu’sip, ses kelgen taman ko’zlerin qadaydı. Sabaqta oqıwshılar pikirlerin ja’mlegen halda shıg’arma jazıp atır. Birden klass esigi qıya ashıladı ha’m berilip jazıp atırg’an oqıwshılar erksiz esikke qaraydı.
Dıqqattın’ fiziologiyalıq mexanizmleri ju’da’ qıyın. Ma’selen, belgili waqıt aralıg’ında ba’rqulla ta’sir ko’rsetip atırg’an qozg’atıwshılar arasında qanday da bir jan’a seskendiriwshini ajıratıp alıw ushın belgili mexanizmler za’ru’r. Psixologiya boyınsha a’debiyatlarda, a’dette, mexanizmlerdin’ qozg’atıwshılardı filtrlewshi eki tiykarg’ı: periferik ha’m oraylıq toparları ko’rip shıg’ıladı. Periferik mexanizmlerge ishki-sezim organların sazlawdı kirgiziw mu’mkin. Ku’shsiz sesti esitken adam ses kelgen taman qaraydı, usı waqıttın’ o’zinde say keletug’ın mu’she perdesinin’ ta’sirshen’ligin asırg’an halda onı tartadı.[1]
D.E. Brodbenttin’ pikirinshe, dıqqat – mag’lıwmattın’ kirip keliwinde, yag’nıy periferiyada tan’lap o’tkeriwshi filtr. Eger adam bir waqıttın’ o’zinde tu’rli mag’lıwmattı eki qulag’ı menen qabıl etken bolsa, lekin qulanbag’a tiykarlanıp, tek shep qulag’ı menen qabıl qılıwı za’ru’r bolg’an jag’dayda, on’ qulaqqa uzatılg’an mag’lıwmat ulıwma qabıl etilmegenligin anıqladı. Keyinshelli periferik mexanizmler axborottı fizikalıq o’zgesheliklerine ko‘re tan’lap o’tkiziwi anıqlandı.
Dıqqattın’ oraylıq mexanizmleri bir qıylı nerv oraylarının’ qozg’alısı, basqalarının’ tormızlanıwı menen baylanıslı. Nerv qozg’alısının’ ku’shi menen baylanıslı bolg’an sırtqı ta’sirlerdi ajıratıw tap usı da’rejede ju’z beredi. Ku’shli qozg’alıs penen bir waqıtta ju’z bergen ku’shsiz qozg’alıstı sıg’ıp shıg’aradı ha’m psixikalıq xızmettin’ muwapıq bag’darda keshiwin belgileydi. Lekin bir waqıttın’ o’zinde ta’sir ko’rsetip, bir-birin ku’sheyittiriwshi bir yamasa eki qozg’atıwshılardın’ qosılıw mu’mkinshiligi de bar.[2]
Dıqqattın’ fiziologiyalıq tiykarları haqqında so’z etkeninde, ja’ne eki a’hmiyetli ha’diyse: nerv processlerinin’ irradiaciyası ha’m dominantlik haqqında aytıp o’tiw lazım. CH. SHerrington ta’repinen belgilengen ha’m akademik I.P. Pavlov ta’repinen ken’ qulanılg’an nerv processlerinin’ induksiyasi nızamına tiykarlanıp, bas miy qabıg’ının’ qanday da bir tarawında ju’zege keletug’ın qozg’alıs basqa tarawlarının’ tormızlanıwına sebep boladı (birdey induksiya) yamasa miy usı tarawının’ tormızlanıwı menen almasadı (izbe-iz induksiya). Irradiaciya ha’diysesi ju’z beretug’ın bas miy qabıg’ı tarawında qozg’alıs ushın qolay sha’rayatlar jaratılg’anlıg’ı ushın da’rejeler an’sat islep shıg’arıladı, jan’a sha’rtli baylanıslar na’tiyjeli ta’rizde ornatıladı. Bul fiziologiyalıq processler dıqqattı ta’miyinleydi.¹⁰
A.A. Uxtomskiy ta’repinen alg’a su’rilgen dominantlik tamanına ko’re, miyde ba’rqulla belgili waqıt ishinde nerv orayları xizmetin belgilep beriwshi ha’m sonın’ menen insan minez-qulqına belgili bag’darlang’anlıq bag’ıshlang’an qozg’alıstın’ waqıtsha hu’kimdarlıq oshag’ı bar boladı. Dominantlik o’zgesheliklerine tiykarlang’an halda nerv sistemasına keletug’ın impulslar toplanadı ha’m ja’mlenedi, usı waqıttın’ o’zinde basqa oraylar belsendiligi to’menleydi, onin’ esabınan qozg’alıs ku’sheyittiriledi. Bul jag’daylarg’a salıstırg’anda, dominantlik qozg’alısının’ tiykarg’ı oshag’ı bolıp esaplanadı, bul bolsa o‘z na’wbetinde dıqqat jedelligin bekkemleytug’ın nerv mexanizmin tu’sindiriwge imkan jaratadı.[1]
Solay bolsa da, nerv processleri induksiyası nızamına dominantlik ta’liymatı dıqqattın’, a’sirese, ıxtıyarıy dıqqattın’ mexanizmlerin tolıq tu’rde ashıp bere almaydı. Sanın’ ushın, ha’zirgi zaman iliminin’ rawajlanıwı dıqqattın’ fizilogiyalıq mexanizmlerin tu’sindirip beriwge urınıp atırg’an bir qatar koncepsiyalardın’ payda bolıwına alıp keldi. Ha’zirgi zaman izertlewshileri neyrofiziologiyalıq processlerge ko’birek itibar ajıratadı. Salamat adamlarda dıqqattın’ zorıg’ıwı sha’rayatlarında miydin’ qa’legen tarawında biomektrik belsendiliktin’ o’zgerisleri ju’zege keliwi anıqlandı. Bul belsendilikti man’lay tarawında jaylasqan neyronlardın’ o’z aldına turi, xizmeti menen baylanıstıradı. Neyronlardın’ birinshi turi – «jan’alıq detektorları» jan’a xoshametlewler ta’sirinde aktivlesedi ha’m olarg’a u’yrenip qalıw da’rejesine ko‘re belsendilikti az aytadı. Olardan parıqlı ra’wishte «ku’tiw» neyronları organizm aktual mu’ta’jlikti qanaatlandırıw qa’biletine iye bolg’an obekt penen ushırasqanında g’ana qozg’aladı.
Solay etip, dıqqat bir-biri menen o‘z ara baylanısqan miy sistemalarının’ anıq sisteması aktivligi menen ta’miyinlenedi. Dıqqat fiziologiyalıq mexanizmlerinin’ ju’da’ quramalı du’zilisi ha’m onin’ ta’biyatına salıstırg’anda qarama-qarsı noqatı ko’z qaraslar dıqqattın’ bir qatar psixologiyalıq teoriyalarının’ payda bolıwına alıp keldi.
Dıqqattın’ teoriyaları arasında T.Ribo teoriyası ken’ tarqalg’an teoriya bolıp esaplanadı, onin’ pikirinshe, dıqqat ha’r dayım sezimler menen baylanıslı bolıp, olar ja’rdeminde ju’zege keledi. Onin’ pikirinshe, erkli dıqqattın’ jedelligi ha’m dawamıylıg’ı dıqqat obekti assotsiatsiyalang’an emocional jag’dayının’ jedelligi ha’m dawamıylıg’ı menen ta’miyinlengenligi sebepli, T. Ribo sezimler ha’m erkli dıqqat ortasındag’ı o’z aldına tıg’ız baylanıslılıqtı ko‘re bildi.[2]
Bunnan tısqarı, T.Ribo dıqqat ba’rha organizmnin’ fizikalıq ha’m fiziologiyalıq jag’daylarının’ o’zgerisleri menen birgelikte keshiwin uqtıradı. Bunda dıqqat ta’biyatın tu’sindiriwde Ribo ha’reketlerge o’z aldına orın ajıratadı. Onin’ pikirinshe, dıqqattın’ ja’mlengenlik jag’dayı organikalıq reaksiyalar menen birge dıqqattı belgili da’rejede tutıp turıwdın’ za’ru’riy sha’rti sıpatında payda bala tug’ın dene, jol ’z, gewde, ayaq-qollar bo’limlerinin’ ha’reketleri menen birgelikte keshedi. Qanday dabir obektte dıqqattı ja’mlew ha’m uslap qalıwg’a jetkiziletug’ın urınıw har dayım fiziologiyalıq tiykarg’a iye boladı. Bul jag’dayg’a, Ribonın’ pikiri boyın sha, mu’she zorıg’ıwı say keledi, dıqqattın’ shalıg’ıwı bolsa, mu’she sharshawı menen baylanıslı boladı. Bunnan kelip shıqqan halda, erkli dıqqat sırı, Ribo noqatı teoriyasına ko’re, ha’reketlerdi basqarıw qa’biletinen ibarat. Sanın’ ushın usı teoriya dıqqattın’ motorika teoriyası dep atalıwı tosınnan emes.
Ribo teoriyasınan tısqarı, dıqqat ta’biyatın izertlewge ha’r tu’rli basqa jantasıwlar da bar. D.N. Uznadze pikirinshe, dıqqat tuwrıdan-tuwrı beyimlesiw menen baylanısqan. Onin’ noqatı teoriyasına ko’re, beyimlilik dıqqat jag’dayın ishkeriden sa’wlelendiredi. Beyimlesiw ta’siri astında waqıya a’tirap –o rtalıqtı qabıl etiwde payda etiletig’ın belgili obraz yamasa ko’z qarastın’ ajıralıwı ju’z beredi. Bul obraz yamasa ko’z qaras dıqqat obektine aylanadı, processtin’ o‘zi bolsa obektivlestiriw dep ataladı.[2]
P.YA. Galperin ham dıqqattın’ qızıqlı koncepsiysın usındı. Onin’ koncepsiyası to’mendegi tiykarg’i jag’daylardan ibarat:
1. Dıqqat bag’darlang’anlıq-izertlew xizmetinin’ jag’daylarınan biri bolıp, obraz, pikir, insan psixikasında belgili waqıtta da bar bolg’an basqa ha’diyse mazmunına qaratılg’an psixik ha’reketten ibarat .
2. Dıqqattın’ tiykarg’ı wazıypası – psixik obraz, ha’reket mazmunı ha’m basqaları u’stinen baqlaw jasaw. Insannin’ har bir ha’reketinde bag’darlang’anlıq, atqarıwshılıq ha’m baqlaw qılıw bo’limleri bar. Mine usı aqırg’ı bo’legi dıqqat ta’repinen o’zlestiriledi.
q. Belgili bir o’nimdi islep shig’arıwg’a qaratılg’an ha’reketlerden parıqlı tu’rde, baqlaw yamasa dıqqat xizmeti o’z aldına na’tiyjege iye bolmaydı.
4. Dıqqat erkin akt sıpatında ha’reket aqılıy bolıp qalmastan, qısqartırılg’an jag’dayda bolg’anda g’ana ajıralıp shig’adi. Bunda ha’r qanday baqlawdı ha’m dıqqat sıpatında u’yrenip bolmaydı. Baqlaw ha’reketin ulıwma ta’rizde bahalaydı, dıqqat bolsa onin’ jaqsı bolıwın ta’miyinleydi.
5. Dıqqat psixik baqlaw xizmeti sıpatında u’yreniletug’ın bolsa, bunday jag’dayda dıqqattın’ erkli ha’m erksiz belgili aktleri jan’a aqılıy ha’reketler qa’liplesiwinin’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı.
6. Erkli dıqqat reje tiykarında a’melge asırılatug’ın dıqqat bolıp, bul aldınnan du’zilgen reje yamasa u’lgi boyın sha orınlanatug’ın baqlaw forması.
Juwmaqlap aytqanda, ko‘p sanlı teoriyalardın’ barlılıg’ına qaramastan, dıqqat mashqalası o‘z a’hmiyetin jog’altpag’an. Dıqqat ta’biyatı haqqındag’ı tartıslar dawam etpekte.[1]