Oqiw materiallari

q. Dıqqattın’ waziypaları ha’m tu’rleri
Dıqqat insan o’miri ha’m xizmetinde ko‘plegen ha’r tu’rli wazıypalardı orınlaydı. Ol za’ru’r bolg’an psixologiyalıq ha’m fiziologiyalıq processlerdi aktivlestiredi, qalg’anların bolsa pa’siyettiredi, organizmge jetkerilip atırg’an axbarattın’ onin’ aktual mu’ta’jliklerine muwapıq tu’rde sho’lkemlestiriliwi ha’m maqsetke bag’darlang’anlıg’ı menen tan’lap o’tkiziliwine ja’rdem beredi, ruwxıy belsendiliktin’ qanday da bir obekt yamasa xızmet tu’rinde tan’lap ha’m dawamlı ta’rizde ja’mleniwin ta’miyinleydi.
Dıqqattın’ tiykarg’i tu’rlerin ko’rip shıg’amız. Bularg’a ta’biyiy ha’m ja’miyetlik belgilengen, tikkeley ha’m baylanısqan dıqqat, erksiz, erkli ha’m erklidan keyingi dıqqat, seziw ha’m intellektual dıqqat kiredi.
Dıqqattı sho’lkemlestiriwde insannin’ belsendiligine ko‘re dıqqattı u’sh tu’rge bo‘liw mu’mkin: erksiz, erkli ha’m erklidan keyingi dıqqatlar.
Erksiz dıqqat – bul sananın’ seskendiriwshi sıpatındag’ı o’z aldına o’zgesheligine muwapıq tu’rde obektte ja’mlengenligi.
Erkli dıqqat – bul obektte xızmet talaplarına ko‘re bag’darlang’an, sanalı basqarılatug’ın ja’mlengenlik.
Erksiz dıqqat maqset qoyiw ha’m erk qatnasıwı menen baylanıslı emes, erkli dıqqat ushın bolsa erk basqarıwı ha’m maqsettin’ bar bolıwı sha’rt. A’dette, erksiz dıqqattın’ ju’zege keliwine fizikalıq, psixofizikalıq ha’m ruwxıy sebeplerdin’ anıq toplamı menen is ko’riwge tuwrı keledi. Olar bir-biri menen o‘z ara baylanısqan bolsada, sha’rtli ra’wishte to’mendegi to’rt da’rejege bo‘liw mu’mkin .
Sebeplerdin’ birinshi toparı sırtqı qo‘zg‘atuvshı o’zgesheligi menen, aldınnan bar, qozg’atıwshılar ku’shi yamasa jedelligi menen baylanıslı. Ma’selen, siz bir isti qunt penen orınlap atırg’anın’ızda, qon’sı xanadag’ı yamasa ko’shedegi jen’il shawqımdı esitpeysiz. Lekin tosattan aldın’ızda pug’a tu’sken awır denenin’ bolıp sesi esitiledi, bul erksiz dıqqatın’ızdı o’zine tartadı.
Erksiz dıqqat ushın qozg’atıwshılar ortasındag’ı keskin ayırmashılıq, sonday-aq, seskendiriwshi ta’sirinin’ dawamıylıg’ı, onin’ o’lshemleri ha’m forması, jan’alıg’ı sıyaqlı sıpatları da u’lken a’hmiyetke iye.[2]
Erksiz dıqqattı ju’zege keltiretug’ın sebeplerdin’ ekinshi toparı sırtqı qozg’atıwshılardın’ adamnın’ ishki jag’dayına muwapıqlılıg’ı, ha’m birinshi na’wbette, onin’ mu’ta’jliklerine say keliwi menen baylanıslı. Ma’selen, qarnı toq ha’m qarnı ash adamlar awqat haqqındag’ı sa’wbetke tu’rlishe mu’na’siybet bildiredi.
Sebeplerdin’ u’shinshi toparı shaxstın’ ulıwma bag’darlang’anlıg’ı menen baylanıslı. Bizdi ko’birek qızıqtıratug’ın ha’m qızıg’ıwlar tarawımızdı, sonday-aq, ka’siplik qızıg’ıwlarımızdı sho’lkemlestiriwshiler, qag’ıydag'a ko’re, bilmey turıp dus kelip qalg’an bolsaq ta, itibarımızdı o’zine tartadı. Demek,erksiz dıqqattı ju’zege keltiretug’ın sebeplerdin’ to’rtinshi toparın ta’sir etiwshi seskendiriwshi payda etetugın seziw-tuyg’ılar quraydı. Biz ushın qızıqlı bolg’an, belgili emocional reakciyanı payda etetug’ınları erksiz dıqqattın’ a’hmiyetli sebepi bolıp esaplanadı.
Erksiz dıqqatdan parıqlı ra’wishte erkli dıqqattın’ tiykarg’ı o’zgesheligi, onin’ sanalı maqset ta’repinen basqarılıwı ha’m erk ku’shi menen baylanıslılıg’ında bolıp tabıladı. Erkli dıqqattın’ tiykarg’ı wazıypası psixik processler keshiwin aktiv basqarıw bolıp esaplanadı. Erkli dıqqat erksiz dıqqattan sıpat jag’ınan parıqlanıwına qaramay, erkli dıqqat, sonday-aq, seziw-tuyg‘ılar, qızıg’ıwlar, adamnın’aldın arttırılg’an ta’jiriybesi menen baylanıslı. Lekin, erkli dıqqat bulardın’ ko’rsetetug’ın ta’siri tikkeley emes, kerisinshe, tikkeley boladı.
Dıqqattın’ ja’neb bir tu’ri bar. Erkli dıqqatqa uqsas, maqsetke bag’darlang’anlıq o’zgesheligine iye bolıp, ha’m da’slep erk ku’shin talap etedi, lekin keyinshelli adam iske «kirip baradı»: xızmettin’ na’tiyjesi emes, balkim, onin’ mazmunı ha’m procesi ham qızıqlı bolıp, u’lken a’hmiyetke iye bolıp baslaydı. Bunday dıqqat N.F. Dobrinin ta’repinen erklidan keyingi dıqqat dep ataldı. Ma’selen, oqıwshı qiyin arifmetikalıq ma’seleni sheshe turıp, da’slep, og’an belgili ku’shti sarıplaydı. Ma’sele qıyın, oqıwshı aljasıp baslaydı. Ol o‘zinin’, erkin iske salg’an halda, ma’seleni sheshiwge ma’jbu’rleydi. A’ne, ma’seleni sheshiwge birinshi urınıw na’tiyje berdi, sheshiwdin’ tuwrı usılı belgilep alındı. Ma’sele aydınlasıp baradı. Ma’sele oqıwshının’ itibarın ba’nt ete baslaydı. Ol endi, qızıqlı ma’selege kirip ketedi. Dıqqat erklidan erksizg’a aylandı.
Haqiyqiy erksiz dıqqatdan parıqlanıp, erklidan keyingi dıqqat sanalı maqsetler menen baylanısqan jag’dayda qaladı ha’m sanalı qızıg’ıwlar ta’repinen qulap-quwatlap turıladı. Sonın’ menen birge, erkli dıqqattan parıqlı ra’wishte bunda erk ku’shi derlik bolmaydı yamasa ulıwma joq.[1]
Dıqqattın’ ko’rip shıg’ılg’an u’sh tu’rli turi insan xizmeti a’meliyatında o‘z ara bir-birine o’tiwler menen tıg’ız baylanısıp ketedi ha’m biri ekinshisine tayanadı.
Ta’biyiy dıqqat o’zinde axborot jan’alıg’ın tasıwshı, ol yaki bulsırtqı ha’m ishki xoshametlewlerge salıstırg’anda tan’lap juwap qaytarıwdın’ tuwma qa’bileti ko‘rinisine adamg’a tuwılıwı menen aq beriledi. Tabiyiy dıqqat xizmetin tamiyinleytug’ın tiykarg’i mexanizm bujawlı refleks dep ataladı.
Ja’miyetlik belgilengen dıqqat o’miri dawamında ta’lim ha’m tarbiya na’tiyjesinde qa’liplesedi, minez-qulıqtın’ erk ta’repinen basqarılıwı, obektlerge tan’lap sanalı ra’wishte juwap qaytarıw menen baylanıslı boladı.
Tikkeley dıqqat adamnın’ mu’ta’jlikleri ha’m aktual qızıg’ıwlarına say keletug’ın ha’m o‘zi bag’darlang’an obektten tısqarı, hesh bir na’rse ta’repinen basqarılmaydı.
Tikkeley emes dıqqat arnawlı qurallar, ma’selen, ima-isharalar, so’zler , ko’rsetkish belgiler, deneler ja’rdeminde basqarıladı.
Seziw dıqqatı abzallıg’ına ko’re, sezimler de ishki-sezim organlarının’ tan’lap ta’sir ko’rsetiw xizmeti menen baylanıslı.
Intellektual dıqqat pikirdin’ bag’darlang’anlıg’ı ha’m ja’mlengenligi menen baylanıslı.
Seziw dıqqatında sana orayında qanday da bir seziw ko’z qarası jaylasqan boladı, intellektual dıqqatta bolsa qızıg’ıw obekti bolıp ideya xızmet qıladı.[2]