Oqiw materiallari

2.Qabıl etiwdin’ tiykarg’i qa’siyetler iha’m tu’rleri.
Qabıl etiwdin’ tiykarg’i qa’siyetlerine predmetlilik, anıqlıq, strukturalıq, konstantlik, an’lang’anlıq, appersepsiya, belsendilik kiredi.
Qabıl etiwdin’ predmetliligi – bul real a’lem na’rse ha’m ha’diyselerin bir-biri menen baylanıspag’an seziwler toplamı ko’rinisi emes, o’z aldına zatlar formasında sa’lelendiriw qa’bileti bolıp tabıladı. Predmetlilikqabıl etiwdin’ tuwma qa’siyeti emes. Bul qa’siyetinin’ payda bolıwı ha’m bekkemleniwine bala o’mirinin’ birinshi jılınan baslap, ontogenez procesinde ju’z beredi. I.M.Sechenov pikirine ko‘re, predmetlilik balanın’ na’rse menen baylanısın ta’miyinleytug’ın ha’reketler tiykarında qa’liplesedi.[1]
Qabıl etiw predmetliligin ta’miyinlewde ha’reketlerdin’ ornı haqqında so’z bolg’anında,qabıl etiw din’ motorlı quramı su bo’legi haqqında so‘z ju’ritiwimiz lazım, motorlı quramı sol bo’lekke deneni ha’reketlep atırg’an qol ha’reketi; ko‘rinip turg’an formanı baqlap atırg’an ko‘z ha’reketleri; ses shıg’arıp atırg’an hıqıldaq ha’reketleri ha’m t.b.lar kiredi.[1]
Ko‘zler ha’m qollar ha’reketinde ulıwmalıq bar ekenligin aytıp o’tiw lazım. Ko’zler, qollar sıyaqlı suwret ha’m dene formaların «ha’reketlegendey» izbe-iz baqlap shıg’adı. Ko’zler ha’reketi tu’rli-ta’rep bolıp, ko’pshilik waziypalardı orınlaydı. Ko’riwqabıl etiw inde ko’zlerdin’ mikro ha’m makro ha’reketleri o’z aldına orın tutadi. Eger adam ha’reketsiz denenin’ qandayda bir noqatına tigilip tursa, ol jag’dayda onda subektiv ra’wishte bul noqattı ha’reketsiz ko’z qarası menen biykar etip atırtg’anday sıyaqlı ko’z qaras payda boladı. Haqıyqatında da ko’riw qabıl etiwi insan ushın erksiz ha’m sezilersiz mikro ha’reketler menen birgelikte keshedi. Solay etip, deneni qabıl qılıw imkaniyatı qabıl etiw procesinde motorlı quramı u bo’lektin’qatnasıwı menen belgilengen.
Qabıl etiwdin’ basqa qa’siyeti onin’ anıqlıg’ında bolıp tabıladı. Denenin’o’z aldına qa’siyetlerin sa’wlelendiretug’ın seziwlerden parıqlı ra’wishte,qabıl etiw denenin’ anıq obrazın jaratadı. Seziwdin’ quramı u bo’limleri o‘z ara sonday da’rejede bekkem baylanısqan bolıp, denenin’ jekke quramalı obrazı adamg’a obekttin’ o’z aldına qa’siyetleri yamasa o’z aldına bo’limleri tikkeley ta’sir ko‘rsetkeninde de payda boladı.qabıl etiw din’ anıqlıg’ı, ha’tteki, qabıl etilip atırg’an obekttin’ o’z aldına qa’siyetleri shala sa’lelendirilgeninde ham qabıl qiling’an xabar qıyalan anıq denenin’ anıq obrazı jag’dayına jetkiziliwi menen sa’lelenedi.[2]
Qabıl etiwdin’ anıqlıg’ı onin’ strukturalılıg’i menen baylanıslı. Usı qa’siyet ko’pshilik jag’daylarda qabıl etiwdin’ saatlı seziwlerimizdin’ proeksiyası ha’m olardın’ a’piwayı jıyındısi emes ekenliginen ibarat boladı. Bizler bul seziwlerden ajıratıp alıng’an, bir qansha waqıt dawamında qa’liplesetug’ın ulıwma du’zilisti qabıl etemiz. Ma’selen, eger adam qanday da bir namanı tın’lap atırg’an bolsa, jan’a nota jar salınıwı haqqında axbarat jetkizilgenge shekem onin’ sanasında aldın tın’lang’an qosıqtın’ notaları jaran’lay beredi. A’dette , tın’lawshı qosıqtı tu’sinip jetedi , yag’nıy, onin’ du’zilisin anıq lıg’ınsha qabıl etedi. Solay etip,qabıl etiw sanamizg’a biz real du’nyada duz kelgen na’rse yamasa ha’diysenin’ du’zilisin jetkerip beredi .
Qabıl etiwdin’ na’wbettegi qa’siyeti onin’ konstantligi bolıp tabıladı. Konstantlik dep, qabıl etiw sha’rayatlarının’ o’zgeriwinde deneler bazı bir qa’siyetlerinin’ salıstırmalı dawamlılıg’ına aytıladı. Perseptiv sistemanın’ qabıl etiw sha’rayatlarının’ o’zgeriwin tolıqtiriw qa’biletinde de payda bala tug’ın konstantlik sebepli, bizdi qorshap turg’an denelerdi salıstırg’anda ba’rha’ deneler sıpatında qabıl etemiz. Joqarı da’rejedegi konstantlik deneler ren’ i, u’lkenligi ha’m formasın ko’riw qabıl etiwinde ku’zetiledi.
Ren’di qabıl etiw konstantligi jaratılg’anlıqtın’o’zgeriwinde ko‘zge ko‘ringen ren’nin’ salıstırmalı o’zgermesliginen ibarat. Ma’selen, ko‘mir bo‘legi jazdın’ quyashlı ku’ninde, kesh tu’sken waqıt tag’ı pordan ko‘re shama menen 8-9 ma’rte jarıqraq ko‘rinedi. Lekin ko‘mirdi qara ren’de qabıl etemiz, pordın’ tu’si bolsa , keshquraln bolsa da, biz ushın aq boladı. Ren’nin’ konstantlik ha’diysesi bir qatar sebepler, solardan, ko’riw maydanı jarıqlıg’ı ulıwma da’rejesinin’ jarqın ren’lerdin’ keskin o’zgeriwine beyimlesiwi, sonday-aq, jaqtılang’anlıq sha’rayatlarnda denelerdin’ haqiyqiy ren’i haqqındag’i ko’z-qaraslardın’ ta’siri menen belgilenedi.
Deneler u’lkenligi qabıl etiw konstantligi denelerdin’ ha’r tu’rli uzaqlasqanlıq aralıqlarındag’ı denelerdin’ ko‘zge ko‘ringen u’lkenliginin’ salıstırmalı ulıwmalıg’ında sa’wlelenedi. Usınday, bir qıylı adamnın’boy o’shemi q,5 ha’m 10 metr aralıqtan, ko‘z tor perdesindegi ko’rinistin’ u’lkenligi uzaqlasıw aralıg’ına ko‘re tu’rlishe bolsa da, o‘zgermes jag’dayda qabıl etiledi. Bul jag’day denelerdin’ onsha u’lken bolmag’an uzaqlasıw aralıg’ında olardı qabıl etiw u’lken ligi tek g’ana ko‘z tor perdesindegi obrazdın’ u’lkenligi menen emes, balkim, bir qatar principler ta’siri menen de tu’sindiriledi. Bunday a’hmiyetke beyim bo‘lg’an principlerden deneni tu’rli aralıqta qayt etiwge beyimlesip atırg’an ko‘z mu’shelerinin’ zorıg’ıwı bolıp esaplanadı.²⁰[q]
Deneler forması qabıl etiwi konstantligi deneler jag’dayının’ baqlawshı ko’z qarası sızıg’ına salıstırg’anda o’zgeriwi sha’rayatında qabıl etiwdin’ salıstırmalı o’zgermewinen ibarat. Ko’zlerge salıstırg’anda dene jag’dayının’ ha’r bir o’zgeriwi de onin’ tor perdedegi ko’rinisinin’ forması o’zgeredi (ma’selen, denege tuwrı, qaptal, arqa ta’repten qaraw mu’mkin ha’m t.b.). Lekin ko’zlerdin’, bizge aldın’g’ı ta’jiriybeden belgili bolg’an deneler forması ha’m sızıqlarına ta’n bolg’an uyg’ınlıqların ajıratıw boyın sha ha’reketleri sebepli qabıl etilip atırg’an dene forması biz ushın ha’r dayım bolıp qaladı.
Qabıl etiw konstantligi deregi bolıp perseptiv sistemanın’ belsene ha’reketleri xızmet qıladı. Usı denelerdin’ tu’rli sha’rayatlarda ko‘p ma’rte qabıl etiliwi perseptiv obrazlardın’ o’zgeriwshen’ sha’rayatlarg’a salıstırg’anda ha’r dayımlılıg’ın (invariantlik, o’zgermeytug’ın du’zilis)in, sonday-aq, retseptor apparatının’ ha’reketlerin ta’miyinleydi.
Qabıl etiwdin’ o’zgeshelikleri insannin’ barlıq arttırılg’an a’meliy ha’m turmıslıq ta’jiriybesi menen belgilenedi, sebebi qabıl etiw procesi xızmetten ajıralmaydı.Qabıl etiw qozg’atıwshılar o’zgesheliginin’ o’zine g’ana emes, balkim subektke ham baylanıslı boladı. Ko‘z ha’m qulaq emes, belgili bir janlı insan qabıl etedi. Qabıl etiwdin’ psixikalıq turmısımızdın’ ulıwma mazmunına baylanıslılıg’ı appersepsiya dep ataladı.
Appersepsiyada insannin’ bilimleri, arttırılg’an ta’jiriybesi, aldıng’ı a’meliyatı u’lken orın iyeleydi. Bilim ha’m ta’jiriybe qabıl etiwdin’ anıq lıg’ı ha’m jarqınlıg’ı a’hmiyetli ta’sirge iye. Shet tilin qabıl etiwde tanıs bolmag’an so‘zlerdi bilmey turıp, o‘z ana tilimizdi, ha’tte, so‘zler tusiniksiz aytılg’anda da, qa’tesiz an’laymız. Qabıl etiw mazmunı insan aldına qoyılg’an wazıypa, ha’mde onin’ xizmeti motivleri, onin’ qızıg’ıwları ha’m bag’darlang’anlıg’ı menen belgilenedi . Appersepsiyada tiykarg’i orın qabıl etiw mazmunın o’zgeriwi mu’mkin bolg’an beyimlilik ha’m sezimlerge ajıratıladı. Uyıqlap atırg’an balanın’ anası ko’shedegi shawqımlardı esitpese de, bala ta’repinen kelgen ha’r bir seske da’rhal mu’na’siybet bildiredi.
Natuwrı (jasalma) yamasa izden shıqqan qabıl etiw ha’diysesi qabıl etiw illyuziyaıi dep ataladı. Illyuziyalar qabıl etiwdin’ tu’rli ko’rinislerinde (ko‘riw, esitiw ha’m t.b.) baqlanadı. Illyuziyalar ta’biyatı tek beyimlilik, bag’darlang’anlıq, seziw mu’na’siybetleri ha’m basqalarlar sıyaqlı subektiv sebepler menen emes, ba’lkim, jaratılg’anlıq, kosmoslıq jag’day ha’m basqaları sıyaqlı fizikalıq principler ha’m ha’diyseler menen belgilenedi.[1] Qabıl etiwdin’ an’lang’anligi. Perseptiv obrazlar ha’r dayım belgili bir mazmun a’hmiyetine iye boladı. Insan qabıl etiwi, aldın aytıp o’tkenimizdey, oy-pikir menen tıg’ız baylanısqan. Oy-pikir ha’m qabıl etiwdin’ baylanısı, aldın ha’m bar, na’rseni sanalı qabıl etiw – og’an oylaw arqalı at beriwde, yag’nıy, onı belgili topar, klassqa tayınlap, belgili bir so‘z benen baylanıstırıwda sa’wlelenedi.[1]
Qabıl etetug’in xabardı an’law processi struktura-logikalıq sızılma ja’rdeminde ko’rsetiw mu’mkin. Qabıl etiw procesinin’ birinshi basqıshında axborot ag’ımınan ta’n hametlew toplamın ajıratıp alıw ha’m olardın’ bir qıylı obektke tiyisli ekenligi haqqında qarar qabıl etiw a’melge asırıladı. Ekinshi basqıshta obektti identifikaciyalaw mu’mkin bolg’an seziwlerdin’ belgiler toplamının’ quramına jaqın yamasa uqsas bolg’an seziwlerdi este saqlawda izlew processi ju’z beredi. U’shinshi basqıshta qabıl etilgen obektti, qabıl qılıng’an qarardı biykar etiwshi qosımsha belgilerdi izlew menen birge, belgili da’rejege kiritiw processi ju’z beredi. Solay etip, to’rtinshi basqıshta obekt penen bir klassqa tiyisli obektlerge ta’n bolg’an , lekin elege shekem qabıl etilmegen qa’siyetleri menen birgelikte, obekt haqqında juwmaqlawshı na’tiyje qa’liplesedi. Solay etip, qabıl etiw – bul a’hmiyetke belgili bir da’rejedegi intellektual process .
Qabıl etiwdi sho’lkemlestiriw. Seziw mag’lıwmatlardı a’hmiyetli qabıl etiwge aylandırıw ushın biz onı sho’lkemlestiriwimiz kerek: na’rselerdi olardın’ f’tirap-ortalıqtan ajıratıp alıwımız, olardın’ a’hmiyetli ha’m ha’mme formasın ajıratıwımız, sonday-aq olar ha’reketleniwi yamasa ha’reketlene almaslıg’ın ha’m olar bizden qanday aralıqta turg’anlıg’ın anıqlawımız kerek. Miydin’ qabıl etiw ha’m onin’ nızamlıqlarının’ qa’liplesiwindegi roli ayırım illyuziyalar menen ta’riyiplenedi. XX a’sir basında bir topar nemis psixologları bizin’ aqıl-qabıl etiwimiz qanday ta’rizde seziw-tuyg’ularımız, seziwlerimizdi sho’lkemlestiriwi ha’m olardı qabıl etiwge aylandırıwına qizig’ip qaladı. Seziw signalların qabıl qılıwshı adam olardı “geshtalt” (nemissha – “forma” yamasa “anıq ” ma’nisin an’latadı )ke aylandıradı. Geshtalt psixologiya adam bunday qa’biletinin’ ko‘p sanlı mısalların atap ko’rsetti. Suwretke itibar berin’, formanın’ o’z aldına bo’limleri – bul bar-jog’ı u’sh aq sızıqtan ibarat. Biraq biz olardın’ barlıg’ın birgelikte qabıl etkenimizde, anıq forma– “Neker kubi”in ko’remiz .[1]
Geshtalt psixologiya ta’repdarları qabıl qılıwda anıq na’rse onı sho’lkemlestiriwshi mug’dardan parıq qılıw ı mu’mkin, dep esaplaydı. Natriy – korroziya metallın xlor – za’ha’rli gaz benen biriktirin. Siz ulıwma basqa zat– as duzi payda qilasız. Forma ha’m tap usınday ta’rizde qabıl etiledi – obekt quramı bo’limleri mug’darı emes, balkim bir na’rseni jan’a forma (Koek & Ra1teg, 1990). qabıl etiw ha’r dayım seziwden qanday da bir ta’repten ko’birek boladı .
Formanı qabıl etiw. Ko’z aldın’ızg’a keltirin’, Siz videokompyuter sistemasın o‘z “ko‘z+miy” sisteman’ız sıyaqlı qu jazbanı oqıw yamasa adam lar kelbetin tanıs da’rejesinde obektlestiriwin’iz kerek. (Poshta qa’nigeleri bunday skaner jaratılıwına u’mit etedi). Bunday sistemag’a qanday o’zgeshelikler za’ru’r bolıwı mu’mkin?
Binokulyar jol -jobalar
Bizin’ ko’zlerimiz bir-birinen 2,5 dyuym aralıqta jaylasqanlıg’I sebepli olardın’ tor perdeleri a’tirap -ortalıq ko’rinislerin biraz ha’r qıylı tu’rde qabıl qıladı. Miy usı ko’rinislerin salıstırg’anda, tor sıyaqlı mu’na’sip bolmag’an (eki ko’rinis ortasındag’ı ayırmashılıq) aralıqtı anıqlawg’a ja’rdem beredi. Eger siz barmag’ın’ızdı murın ushına derlik tiygizilgen halda uslap tursan’ız, tor perdelerde barmaqtın’ 2 ha’r qıylı tu’ri payda boladı (Siz bolg’an suwrette ko’rsetilgenindey, gezekpe-gezek bir ko‘z, son’ın ala bolsa ekinshi ko‘z qısılg’anda ha’m barmaqların’ız jin’ishke kubasa ko’rinisinde bolg’anda bolg’an isenim payda qılıwın’ız mu’mkin). U’lken aralıqta bolsa, aytayıq, uzatılg’an qol aralıg’ında usı mu’na’sip emeslik kemirek boladı.[2]
Stereoskopik filmlerdi jaratıwshılar bir-birinen bir neshe dyuym (1 dyuym – 25,5 mm) aralıqta jaylastırılg’an eki kamera ja’rdeminde su’wretke alıw arqalı tor sıyaqlı mu’na’sip bolmag’anlıqtan ku’shli ko’z qaras payda etedi (tap usınday imkaniyattı, ba’lkim, baqlaw alıp barıwı mu’mkin bolg’an kompyu­terde de jaratıwdı qa’ler edik). Son’ın ala ekrang’a ko‘za’ynek yamasa shep ko‘z benen shep kameranın’ “ko’riw maydonı”, on’ ko‘z benen bolsa – on’ kameranın’ “ko’riwmaydan”ın ko’riw imkanın beretug’ın arnawlı qurılma arqalı qaralg’anda, tor sıyaqlı mu’na’sip emesliktin’ a’dettegi na’tiyjesi payda boladı. Kompyuter u’gileri ushın da usı na’tiyje ta’n bolıp tabıladı.²¹
Qabıl etiwdin’ ja’ne bir a’hmiyetli qa’siyeti – bul onin’ aktivligi, yamasa tan’lap o’tkisiwi. Bul qa’siyet bizin’ qa’legen waqıtta tek bir na’rse yamasa belgili deneler toparın qabıl qılıwımızdan, real a’lemnin’ basqa obektleri bolsa qabıl etiwimizdin’ fonı bolıp xızmet etiwden ibarat. Mine usınday, lekciya tın’lap yamasa kitap oqıp otırg’anın’ızda artın’ızda ne na’rseler ju’z berip atırg’anına itibar bermeysiz. Solay etip, qabıl etiw belsendiliginin’ ta’biyatı sanamız ta’biyatı ta’repinen belgilengen.
Endi qabıl etiw tu’rlerin ko’rip shıg’amız. Ha’zirgi zaman psixologiyasına tiyisli a’debiyatlarda qabıl etiwdin’ ta’riyipleniwine tiyisli bir qansha jantasıwlardı keltiriw mu’mkin. Ta’riyipleniwlerden birinin’ tiykarında qabıl etiwde qatnasatug’ın analizatorlerdegi oy-pikirler jatadı. Qabıl etiwde qaysı analizator yamasa modallıqtın’ a’hmiyetliligine muwapıq ra’wishte ko‘riw, esitiw, teri- tiyip, kinestetik, iyis biliw ha’m da’m biliw qabıl etiwleri bar.[1]
A’dette, qabıl etiw – qatar analizatorlar o‘z ara ta’sirinin’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı. Misal retinde taktil ha’m kinestetik analizatorlar qatnasıwındag’ı teri-tiyip qabıl etiwin aytıp o’tiw lazım. Qabıl etiw tu’rleri sap halda ju’da’ kem ushıraydı. A’dette, olardın’ o‘z ara uyg’ınlasıp ketiwi na’tiyjesinde qabıl etiwdin’ quramalı tu’rleri payda boladı. Oqıwshı ta’repinen tekst qabıl etiwi ko’riw, esitiw ha’m kinestetik qabıl etiwin o‘z ishine aladı.²²[q]
Qabıl etiwdin’ basqa tu’rinin’ tiykarın materiyanın’ bar bolıw tu’rleri: kosmos, waqıt ha’m ha’reket quraydı. Bolg’an muwapıq ra’wishte kosmoslıq qabıl etiw, waqıt qabıl etiwi ha’m ha’reket qabıl etiwine ajıratıladı (10.1 su’wret).
Barlıq deneler kosmosta jaylasadı ha’m qa’legen ha’diyse belgili bir waqıtta bar boladı. Denenin’ kosmoslıq qa’siyetlerine u’lkenlik, forma, kosmostag’ı jag’day kiredi.