Oqiw materiallari

TEMA. ESTE SAQLAW


REJE:
1. Este saqlaw haqqında tu’sinik ha’m onin’ nerv fiziologiyalıq tiykarları.
2. Este saqlawdin’ psixologiyalıq teoriyaları .
3 Este saqlaw processleri ha’m tu’rleri.
4. Este saqlawdı u’yreniw metodları ha’m a’meliy usınıslar.


1. Este saqlaw haqqında tu’sinik ha’m onin’ nerv fiziologiyalıq tiykarları.
Este saqlaw – shaxs psixik turmısın belgilep beriwshi o’zgeshelik. Onin’ a’hmiyeti o‘tmish waqıyaların saqlaw menen sheklenbeydi. Ha’zirgi zamandag’ı hesh qanday ha’reketti processlerden tısqarıda ko’z aldımızg’a keltirip bolmaydı; en’ a’piwayı psixik akttin’ ju’z beriwi de ha’r bir elementti keyingisine baylanıstırıw ushın este saqlap qalıw u’lken a’hmiyetke iye. Bunday baylanısıwg’a ta’jiriybesiz bolg’an insannin’ rawajlanıwı mu’mkin emes. Tek este saqlaw insanıylıq ma’deniyattın’ joq bolıp ketpewi ushın, oy-pikirimizdin’ ken’ en jayılıwı ha’m tuyg‘ılarımızdın’ keshiwine ko’mek beredi. Bas miy qabıg’ında payda bolatug’ın sırtqı ortalıq obrazlarısız joq bolıp ketpeydi. Olar uzaq waqıt dawamında saqlanıp qalatug’ın iz qaldıradı. Psixikamızdag’ı este saqlaw olardın’ fondı bolıp xızmet qıladı. Onda keshetug’ın barlıq processler mnemik processler dep ataladı (grekshe «mnema» - este saqlaw).
Solay etip , este saqlaw – bul insan ta’repinen o‘tmish ta’jiriybesin este saqlap qalıw ha’m keyinshelli eslewdin’ psixik procesi. Insan o’mirinde este saqlawdin’ ornı u’lken a’hmiyetke iye. Este saqlawsız insan «o’mirlik go’deklik jag’dayında» qalg’an bolar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ko’rsetiwinshe: «Este saqlawsız sekundta joq bolar edik. O‘tmishimiz keleshek ushın o‘li bolar edi. Ha’zirgi zaman keshiwine ko‘re o‘tmishte ulıwma joq bolar edi».[1]
Este saqlawdin’ nerv-fiziologiyalıq tiykarında bas miy qabıg’ında payda bolatug’ın sha’rtli refleksler, tu’rli assotsiativ baylanısıwlar jatadı. Lekin, adam este saqlap qalıw paytında assotsiatsiyalar payda bolg’anlıg’ın ulıwma sezbeydi. Ha’r qıylı assotsiatsiyalardın’ payda bolg’anın adam son’ın ala qanday da bir na’rseni eske tu’siriw waqtında boladı. Este saqlawdin’ nerv-fiziologiyalıq mexanizmleri haqqında so’z eter ekenbiz, son’g’ı jıllarda texnikanın’ ju’da’ tez rawajlanıwı na’tiyjesinde tu’rli este saqlap qalatug’ın apparatlarg’a bolg’an mu’ta’jlik ko’beyip ketkenligin aytıp o’tiw lazım. Bul o’z na’wbetinde este saqlawdin’ nerv-fiziologiyalıq mexanizmlerin psixuog ha’m fiziuoglardan tısqarı injenerler, bioximikler, genetikler ha’mde kibernetikler ta’repinen u’yreniliwine alıp keldi. Na’tiyjede este saqlawdin’ nerv fiziologiyalıq mexanizmlerin tu’sindiretug’ın bir qansha jan’a teoriyalar maydanı keldi. A’ne usınday teoriyalardan en’ a’hmiyetli muekulalardın’ o’zgeriwi menen baylanıslı bolg’an bioximiyalıq teoriya bolıp esaplanadı. Bul teoriyag’a ko’re bir na’rseni este saqlap qalıw ha’m este saqlap turıw arnawlı du’zilistin’ o’zgeriwi menen baylanıslı bolıp tabıladı. O’tkerilgen tekseriwlerge ko’re, bir na’rse este alıp qalıng’anda, tiykarınan nerv kletkalarının’ (neyronlardın’) dendrit shaqları quramında o’zgeris ju’zege keledi. Olar qanday da bir basqasha du’ziliske kirip aladı. Dendritlar du’zilisindegi payda bolg’an o’zgeris da’rhal o’tip ketetug’ın bo’lmay, bir qansha bekkem boladı. Sonın’ ushın da este saqlap qalg’an na’rse uzaq waqıt este saqlawda saqlanıp turadi.²⁵
Este saqlawdin’ psixik process sıpatında o’zine ta’n o’zgesheligi onin’ a’tirap - ortalıqtı tikkeley sa’wlelendiriwge bag’darlanbag’anlıg’ı, a’piwayı na’rseler ha’m ha’diyseler menen is jol ’rgizbewinen ibarat. Deneler a’lemdi sa’wlelendiriw, qabıl etiw ha’m oy-pikirde a’melge asırıladı . Este saqlaw qabıl etilgen obraz ha’m tu’siniklerdi «ekinshi sa’wlelendiriw» menen is ko’redi.
Har bir biliw procesi u’zliksiz este saqlawg’a aylanadi ha’m ha’r bir este saqlaw qanday da bir basqa na’rsege aylanadı. Ha’r bir psixik process basqa processti a’melge asırıwdın’ sha’rti bolıp xızmet qıladı (yamasa usı processtin’ keyingi basqıshı). Bul onin’ «ekinshi» juwapkershilikke aylanıp, ko’z qarasta a’melge asıw qa’biletine iye bolıwın, processtin’ keyingi rawajlanıwı ushın tayanısh wazıypasın atqarıwı mu’mkin ekenligin bildiredi.
Este saqlawdin’ keyingi o’zgesheligi onin’ bir bag’darg’a: o‘tmishten keleshekke qaratılg’anlıg’I bolıp esaplanadı. Insan este saqlawdın’ tiykarg’i islew mexanizmi onin’ keleshekke bag’darlang’anlıg’ında. Este saqlawdin’ iykarg’i wazıypası onin’ keleshekke xızmet qılıw. O‘tmishti sa’wlelendiriw keleshekten a’tiyjege erisiwdin’ quralı sıpatında payda boladı.[1]
Este saqlaw o’zgesheliklerinin’ arasında onin’ to’mendegi tabiyiy qa’siyetleri ajıratıladı:
- yadta saqlaw tezligi – xabardı este saqlawda, saqlap qalıw ushın za’ru’r bolg’an ta’kirarlawlar sanı;
- umıtıw tezligi – este qalg’anlarının’ este saqlawda saqlanıw mu’ddeti;
- yadta saqlaw ko’lemi – insannin’ belgili bir waqıt ishinde este saqlap qalıwg’a qa’dir bolg’an deneler yamasa da’liyiller sanı;
- o’zlestirilgenlerdi yadta saqlaw dawamıylıg’ı – insannin’ za’ru’r xabardı belgili waqıt aralıg’ında yadta alıp qalıw qa’bileti;
- qayta tiklew anıqlıg’ı insannin’ este saqlawda saqlanıp qalg’an xabardı anıq saqlaw, tiykarg’isın bolsa , anıq islep shıg’ıw qa’bileti;
- este saqlaw – talap etilganlerdi da’rhal eske tu’siriw ta’jiriybesi .
Este saqlaw qay jerde saqlanadi? Min’ jıllar dawamında medicina qa’nigeleri este saqlawdin’ saqlanıw ornı – bas miy ekenligine isenetug’ın edi. O’tken a’sirde aldın este saqlawdan ko’terilgen waqıyalar haqqındag’ı xabardı o‘tmishten ju’zege shıg’arıw qa’bileti ushın juwapker bolg’an bas miy noqatların izlew isleri baslap jiberilgen edi. Lekin miy qutısı qansha izertlenbesin, xabar toplaw ha’m saqlaw wazıypasın orınlawshı hesh qanday taraw anıqlanbadı. Belgili bolıwınsha, bul wazıypanı anıq miydin’ o‘zi, onin’ jartı sharları orınlaydı.
Este saqlaw – shaxs psixik o’mirin belgilep beriwshi o’zgeshelik. Onin’ a’hmiyeti o‘tmish waqıyaların eslew menen sheklenbeydi. Ha’zirgi zamandag’ı hesh qanday ha’reketti processlerden tısqarıda ko’z aldımızg’a keltirip bolmaydı; en’ a’piwayı psixik akttin’ ju’z beriwi de har bir elementti keyingisine baylanıstırıw ushın este saqlap qalıw u’lken a’hmiyetke iye. Bunday baylanısıwg’a ta’jiriybesiz bolg’an insannin’ rawajlanıwı mu’mkin emes .[2]
Tek este saqlaw insaniyliq ma’deniyattın’ joq bolıp ketpewine, oy-pikirimizdin’ ja’mleniwine ha’m tuyg‘ılarımızdın’ keshiwine ko’mek beredi. Bas miy qabıg’ında payda bolatug’ın sırtqı ortalıq obrazlarızsız joq bolıp ketpeydi. Olar uzaq waqıt dawamında saqlanıp qalatug’ın iz qaldıradı. Psixikamızdag’ı este saqlaw olardın’ fondı bolıp xızmet qıladı. Onda keshetug’ın barlıq processler mnemik processler dep ataladı (grekshe «mnema» - este saqlaw).
Solay etip , este saqlaw – bul insan ta’repinen o‘tmish ta’jiriybesin este saqlap qalıw, saqlaw ha’m keyinshelli eslewdin’ psixik procesi. Insan o’mirinde este saqlawu’lken orın iyeleydi.
Biz este saqlawimizdin’ bar ekenligine shu’kirlik etiwimiz kerek. Ol bizdi natıwrı islewden qaytariwdan tısqarı, berilgen waqtımızdı durıs bo’listiriwge, o’mirimizdi tuwrı belgilep alıwımızg’a ja’rdem beredi. Shan’arag’ımızdı tanıs, o‘zimizdin’ tilde so’ylesiw, u’yimizdi tawıp keliw ha’m azıq-awqat ha’m suw tabıw imkaniyatın beretug’ın process, bizin’ este saqlaw bolıp esaplanadı. Ol ta’jiriybelerimizden paydalanıwg’a, ta’jiriybelerdi turmısta qulanıwg’a ha’m ja’ne qaytadan onnan zawıq alıwg’a imkan beretug’ın process, a’lbette, bizin’ este saqlaw bolıp esaplanadı. A’lle kimlerdin’ jamanlıqların umtıwımızg’a qarsılıq ko’rsetetug’ın da bizin’ este saqlawlar bolıp esaplanadı.
Sizin’ este alıp qalg’aningiz ju’da’ u’lken rol oynaydı. Sizin’ toplag’an bilim fondın’ız, o’tken quwanısh, g’a’zepke tolı bolg’an este saqlawlar, yamasa ayıpkerlik sezimi este saqlaw procesisiz bar bolmag’an bolar edi.²⁶ 
Tokio unıversiteti professorı Yasudzi Miysito basshılıg’ındag’ı izertlewshiler toparı este saqlaw mexanizmi bas miydin’ sheke bo’leginde ja’mlengenligin da’liyilledi. Este saqlaw xizmeti sızılmanı ashqan yaponiyalıq alımlar du’nyag’a belgili bolg’an akademik ha’m neyrofiziuog N.P. Bextere de tastıyıqlang’an pikirlerdi da’liyilledi: miy o’mirimizdin’ ha’r bir minutın este saqlaydi, lekin bizge ol yaki bulma’selelerdi sheshiwde za’ru’r bolg’anlardı ju’zege shıg’aradı. Ha’m, tek bazı bir ziyatlarda, ma’selen, sho’gip atırg’an adamnın’ sanasında aqırg’ı demlerdi onin’ko‘z aldında bolg’an o’miri tezlik penen o’ship ketedi; bunda miy og’an so‘ngg’ı imkaniyattı beredi: ba’lkim, aldın sende usıg’ang’an uqsas jag’day bolg’an bolıwı mu’mkin, usı usıldı qulanıp, aman qalıw mu’mkin .