Oqiw materiallari

Maqsetsiz na’tiyjeli este saqlap qalıwdın’ sha’rtleri: ku’shli a’hmiyetli ta’biyiy qozg’atıwshılar bolıp, bag’darlı xızmetti ju’zege keltiriwshiler (ha’reket processin toqtatıw yamasa tiklew, ha’diysenin’ a’dettegidey emes ekenligi); usı adam ushın a’hmiyetke iye bolg’an qozg’atıwshılar (ka’siplik a’hmiyetke iye bolg’an deneler); o’z aldına emocional tu’ske iye bolg’an qozg’atıwshılar; usı insan mu’ta’jliklerine ku’shli baylanısqanları; aktiv ha’reket obekti bolıp esaplang’anlar.
Na’tiyjeli erkli este saqlap qalıwdın’ sha’rtlerine materialdın’ a’hmiyetliligi ha’m a’hmiyetsizligin an’law; onin’ du’zilisi, quramlıq bo’legi ha’m elementleri ortasında o‘z ara logikalıq baylanıslılıqtı anıqlaw; so‘z-tekstli materialda reje, tayanish so’zlerdi belgilew, materialdı sızılma, keste ko’rinisinde usınıw; materialdın’ mazmunlılıg’ı ha’m o’nimdarlılıg’ı, onin’ insan jo’nelisi ha’m shaxsıy ta’jiriybesi menen salıstırılıwı; materialdın’ seziw-estetikalıq bayıtqanlılig’ı; usı materialdın’ belgili sha’rayatlarda eslewdin’ za’ru’rliligine beyimlilik; usı materialdın’ a’meliyotta qollanıw imkaniyatı; materialdın’ a’hmiyetke iye bolg’an maqsetlerge erisiw, ma’selellerdi sheshiw quralı, aktiv aqıliy xızmettin’ obekti sıpatında payda bolıwı.
Este saqlawdin’ belgili na’tiyjeleri anıqlang’an. Eger tekseriliwshige 10 buwınlı qatar berilse, birinshi ha’m aqirg’i buwınlar an’sat este qaladı, ortasındag’ıları bolsa onshelli este qalmaydı, – bul «shegara na’tiyjesi». B.V. Zeygarnik na’tiyjesi – tekseriliwshilerge waziypalardı orınlaw usınılıp, olarg’a bir waqıtların aqırına shekem sheshiwge imkan berilse, basqaları jol wmag’ına jetkizilmese, aqıbetinde tekseriwdegiler juwmaqlanbag’an wazıypalardı tolıq sheshilgen wazıypalarg’a qarag’anda 2 ma’rte ko’birek esley aladı.[2]
Este saqlawdın’ na’wbettegi procesi – yadta saqlap qalıw. Bul qabıl etilgen mag’lıwmattı belgili bir mu’ddetke shekem este saqlap qalıwdan ibarat bolg’an este saqlaw processi. Este saqlap qalıw este saqlaw procesi sıpatında o‘zinin’ nızamlıqlarına iye. Ma’selen, este saqlap qalıwdın’ dinamikalıqalıq ha’m statistikalıq bolıwı anıqlang’an. Dinamikalıqalıq este saqlap qalıw operativ este saqlawda, statistikalıq - kerisinshe, uzaq waqıtta este saqlawda payda boladı. Dinamikalıq este saqlawda materiallar az o’zgeredi, statistikalıqta, kerisinshe, ol a’lbette, o’zgeris ha’m belgili qayta tikleniwge ushıraydı. Qayta tikleniw tu’rli sha’rayatlarda, ma’selen, azg’ana a’hmiyetke iye bolg’an bo’leklerdin’ joq bolıwı ha’m olardın’ basqa bo’lekler menen almastırılıwı, material izshilliginin’ o’zgeriwinde, onin’ ulıwmalastırıw da’rejesinde sa’wlelenedi. Materialdı este saqlawda tiklew, eslew ha’m tanıs processleri ja’rdeminde a’melge asırıladı.
Eslew – bul este saqlawdag’ı materialdan keyingi xızmette paydalanıw. Eslewdin’ fiziologiyalıq tiykarın na’rse ha’m ha’reketlerdi qabıl etiwde aldınnan payda bolg’an nerv baylanısların tiklew quraydı. Eslew maqsetsiz (erksiz) ha’m maqsetli (erkli) bolıwı mu’mkin. Birinshi jag’dayda eslew biz ushın ku’tilmegende ju’z beredi. Ma’selen, oqıg’an mektebimiz qasınan o’tip baratırıp, erksiz bizge ta’lim bergen oqıtıwshı yaki mekteptegi doslardın’ obrazların payda etiwimiz mu’mkin.
Erkli eslewde sanalı ra’wishte maqsetke iye bolg’an tu’rde esleymiz. Bunday maqset bolıp o‘tmish ta’jiriybemizden bir waqıyanı yadqa tu’siriwge umtılıw, ma’selen, jaqsı yad alg’an qosıqtı eske tu’siriw maqsetin go’zlegenimizdegi jag’day bolıp esaplanadı.[1]
Sonday-aq, eslewdin’ tu’rli waqıtları: haqiyqiy eslew, eske tu’siriw, tanıw bar. O’z aldına orındı este saqlawlar – shaxstın’ tariyxıy estelikleri iyelleydi. Eske tu’siriwde go’zlengen maqset – qanday da bir na’rseni eslew – tiykarg’i ma’seleni sheshiw imkaniyatın beriwshi aralıq maqsetlerge erisiw ja’rdeminde a’melge asırıladı. Ma’selen, qanday da bir waqıyanı eslew ushın bul menen ol yamasa bul da’rejede baylanıslı bolg’an da’liyllerdi eslewge ha’reket etemiz. Bunda aralıq shınjırlarınan paydalanıw sanalı o’zgeshelikke iye boladı. Eske tu’siriw, sonday-aq, erkli process bolıp esaplanadı.
Bir obektti tanıw onı qabıl etiwde ju’z beredi ha’m insanda obekt haqqında payda bolatug’ın qaraslar, onin’ shaxsıy qarasları (este saqlaw qarasları) yamasa so‘z benen ta’riyiplew (qıyalıy qarasları) tiykarında qa’liplesken obektti qabıl etiw ju’z berip atırg’anın bildiredi. Ma’selen, tanısımız jasaytug’ın, lekin o‘zimiz hesh qashan ol jerde bolmag’an uydi tanıymız, tanıs bolsa, qıyalımızda sa’wlelengen, bizge aldın ta’riyipi keltirilgen izlep tabıwı mu’mkin belgiler tiykarında ju’z beredi. Tanıs bolg’an processleri bir-birinen ta’riyipleniw da’rejesine qaray o’zgeshelenedi. Biz obektke salıstırg’anda tanıw sezimin bilgenimizde, lekin o‘tmish ta’jiriybesindegilerge uqsata almag’anımızda tanıw da’rejesi azıraq boladı. Ma’selen, ju’z du’zilisi tanıstay sezilgen adamnın’ kimligin ha’m onın’ menen qanday jag’daylarda ushırasıwımız mu’mkin ekenligin esley almaymız. Bolg’an uqsas jag’daylar tanıwdın’ belgilenbegenlik o’zgesheligine iye boladı. Basqa jag’daylarda tanıs tolıq belgilenbegenligi menen o’zgeshelenedi: biz adamdı belgili shaxs sıpatında da’rhal taniymiz. Sonın’ ushın usı jag’daylar tolıq tanıw o’zgesheligine iye boladı.[2]
Tuwrı tanıwdın’ tu’rli waqıtları menen bir qatarda tanıwdag’ı qa’telikler de ushırasadı. Ma’selen, birinshi ma’rte qabıl etilgin bazı bir tanıstay, aldın usı ko’riniste ju’z bergendey seziledi.
Tanıw ha’m eslewdin’ ha’r qashanda bir qıylı na’tiyjeli ta’rizde a’melge asırılmaytug’ın processlerinin’ ju’da’ qızıqlı o’zine ta’n o’zgesheligin aytıp o’tiw lazım. Bazıda biz qandayda bir obektti tanıy alıwımız, lekin esley almawımız mu’mkin. Bularg’a kerisinshe jag’daylar da boladı: bizde payda bolg’an ko’z-qaraslardın’ ne menen baylanıslı ekenin tu’sindirip bera almaymız. ma’selen, bizdi ha’mme waqıt qandayda bir muzıka dawısı «baqlap jol ’redi», biraq onın’ qay jerden payda bolg’anın aytıp bere almaymız.
Umıtıw–aldın qabıl qılıng’an mag’lıwmattı tiklew imkaniyatının’ bar emes ekenliginde ko’rinetug’ın este saqlaw processi. Umıtıwdın’ fiziologiyalıq tiykarın waqıtshalıq nerv baylanıslarının’ aktuallasıwına kesent beriwshi qabıqtag’ı tormozlanıwdın’ bazı bir tu’rleri quraydı. Ko’binese bul bekkemleniwsiz rawajlanatug’ın so‘niwshi tormozlanıwdan ibarat boladı. Umıtıw eki tiykarg’ı forma: a) eslew yamasa biliw imkaniyatının’ bar emesliginde; b) natuwrı eslew yamasa tanıw da payda boladı. Tolıq eslew ha’m tolıq esten shıg’arıw ortasında eslew ha’m tanıwdın’ tu’rli da’rejeleri bar boladı. Bazı bir izertlewshiler olardı «este saqlaw da’rejeleri» dep ataydı. Bunday da’rejelerge to’mendegiler kiredi: a) eslew arqalı este saqlawı; b) tanıw arqalı este saqlaw; v) jen’illestiriwshi este saqlaw. Ma’selen, oqıwshı qosıqtı yadladı. Eger biraz waqıttan son’ onı qa’tesiz aytıp bere alsa, – bul este saqlawdın’ en’ joqarı birinshi da’rejesi, eger oqıwshı yad alg’anın aytıp bere almasa, lekin qosıqtı kitap boyınsha yamasa esitkeninde an’sat taniy alsa, – bul este saqlawdin’ ekinshi da’rejesi; eger oqıwshı erkin halda qosıqtı esley almasa, onı taniy almasa,lekin takrar qaytadan yad alıwda oqıwshıda birinshi ma’rte yad alg’anınan azıraq waqıt ishinde yadlay alsa,- Bul u’shinshi da’reje. Solay etip, sa’wleleniw da’rejesi o’zgerip turıwi mu’mkin. Umıtıw materialdı sızıwda o’z aldına, a’hmiyetke iye bolg’an bo’limlerin alıp taslawda, jan’a ko’z-qaraslardı a’dettegi, aldıng’ı ko’z-qaraslarg’a keltiriw de sa’wlelenedi.
Umıtıw sa’wleleniwinin’ bir qansha tu’rli ko‘rinislerin u’yrenip, insannin’ usı waqıtta esley almastan, biraz waqıt o’tkennen son’ eske tu’siriwi yamasa tanıwı sıyaqlı jag’daylar haqqında da aytıp o’tiw kerek. Waqıt o’tkennen son’ este saqlawdan ko‘terilgen materialdı eslew reminissensiya (shala eske keltiriw) dep ataladı. Reminissensiyanın’ a’hmiyeti, biz tolıq esley almag’an material qabıl qılıng’annan bir-eki kun o’tkennen son’ materialdı birinshi ma’rte eslewde ushıraspag’an daliller ha’m tu’sinikler menen tolıqtırılıwınan ibarat. Bul ha’diyse ko’binese u’lken ko’lemli materialdı so‘ylep beriw arqalı eslew de baqlanadı, bul na’rsege nerv kletkalarının’ sharshawı sebep boladı. Reminissensiya ko’binese mektepke shekemgi jastag’ı ha’m kishi mektep jasındag’ı balalarda, ha’m ayırım jag’daylarda u’lkenlerde de baqlanadı.[2]
Umıtıwdın’ basqa formaları qa’telik penen eslew ha’m tanıw b.t. Ha’mmege belgili, waqıt o’tiwi menen qabıl etilgen na’rseler este saqlawda o‘z ayqınlıg’ı ha’m anıqlıg’ın jog’altıp, ren’sizlenip, anıq emes bolıp qaladı. Biraq aldın qabıl qılıng’an materialdın’ o’zgeriwi basqa o’zgeshelikke ha’m iye bolıwı mu’mkin, bunda umıtıw anıqlıqtı joq etiw emes, eske tu’sirilgenlerdin’ haqıyqatında da qabıl qılıng’anlarga muwapıq kelmeytug’ınınan ibarat boladı. Bunda biz voqelikda bar bolg’anlardı emes, basqa na’rselerdi esleymiz, sebebi umıtıw procesinde ol yamasa bul da’rejede qabıl qılıng’an materialdın’ teren’ qayta du’zilgenligi, sıpatının’ qayta islengenliginde ju’z beriwi mu’mkin. Qayta islewge mısal retinde waqıyalar izshilliginin’ waqıt boyınsha natıwrı eslewdi keltiriw mu’mkin.
Ha’zirgi ku’nde umıtıw processlerinin’ keshiw tezligine ta’sir ko‘rsetiwshi principler belgili. Mine usınday, adam materialdı jaqsı tu’sinbegen bolsa, umıtıw tez ju’z beredi. Sonday-aq, material adamg’a qızıqlı bolmasa, onin’ a’meliy mu’ta’jlikleri menen baylanıspag’an bolsa, umıtıw sonshelli tez ju’z beredi.
Umıtıw tezligi, sonday-aq, material ko’lemi ha’m onı o‘zlestiriwdegi qıyınshılıqlar da’rejesine baylanıslı: material ko’lemi qansha ko‘p bolsa, yamasa onı qabıl qılıw qıyınshılıq tuwdırsa, umıtıw sonshelli tez ju’z beredi. Umıtıw processi tezligine ta’sir etetug’ın basqa princip aldıng’ı xızmettin’ unamsız ta’siri –proaktiv tormozlanıw, ha’m keyingi xızmettin’ unamsız ta’siri–retroaktiv tormozlanıw bolıp tabıladı. Eger xızmet ta’nepislersiz a’melge asırılsa yamasa keyingi xızmet aldıng’ı xızmet penen uqsas bolsa, sonday-aq, keyingi xızmet aldıng’ısınan qıyınıraq keshse, retroaktiv tormozlanıw anıg’ıraq baqlanadı. Ko’rsetip o’tilgen nızamlardı mekteptegi oqıw islerin sho’lkemlestiriwde esapqa alıw za’ru’r.
Umıtıw processin tezlestiriwshi basqa a’hmiyetli princip jas ko‘rsetkishi b.t. Jas o’tiwi menen este saqlaw ko’pshilik waziypalarının’ izden shıg’ıwı baqlanadı. Mine usınday, materialdı este saqlap qalıw qıyınıraq keshedi, umıtıw tezligi asadı.
Umıtıw, sonday-aq, nerv sistemasının’ tu’rli keselliklerinde, ku’shli psixik ha’m mexanik jaraqatlanıwlarda, aqliy ha’m fizikalıq sharshawda, sırtqı qozg’atıwshılar ta’sirinde tezirek ju’z beredi. Este saqlawdın’ buzılıwlarına: amneziya (este saqlawdin’ jog’alıwı), retrograd amneziya (kesellikten aldıng’ı waqıyag’a salıstırg’anda este saqlawdin’ buzılıwı) ha’m anterograd amneziya (kesellikten son’ ju’z bergen waqıyag’a salıstırg’anda este saqlawdin’ buzılıwı). Qattı sharshawda paramneziya – este saqlawdın’ aldanıw ha’diysesi ju’z beredi. So’zlerdi eslewde qa’telikke jol qoyıw kontaminaciya («a’hmiyetke iye») delinedi.
Endi este saqlaw ta’riypine salıstırg’anda jantasıwlar ma’selesin ko’rip shıg’ıwg’a o‘temiz. Este saqlaw qa’siyetlerinin’ tu’rin ajıratıw ushın ulıwma tiykar sıpatında este saqlap qalıw ha’m eslew processleri a’melge asırılatug’ın xızmet o’zgesheliklerine baylanıslılıg’ı payda boladı. Bunda este saqlawdin’ ayırım tu’rleri u’sh tiykarg’ı dereklerine baylanıslı tu’rde ajıratıladı:
- xızmette u’stu’nlik etetug’ın psixik xızmettin’ o’zgesheligine qaray, ha’reket, emocional, obrazlı ha’m so‘z-logikalıq este saqlawlarg’a bo’linedi;
- xızmet maqsetine ko‘re –erksiz ha’m erkli este saqlawg’a bo’linedi;
- materialdın’ bekkemleniwi ha’m saqlanıp qalıwı dawamlılıg’ına qaray – qısqa mu’ddetli, operativ ha’m uzaq mu’ddetli este saqlawg’a bo’linedi.
Este saqlaw tu’rlerinin’ psixik xızmet o’zgesheligine ko‘re bo’liniwi birinshi ma’rte P.P. Blonskiy ta’repinen usınılg’an. Xızmet tu’rlerinde psixik xızmettin’ motorlı, sezimli, sensor, aqılıy tu’rleri u’stinlik qılıwı mu’mkin. Bul xızmetlerdin’ ha’r biri ha’reketler ha’m olardın’ jemisi bolg’an xızmet, seziw, obraz, pikirlerde ko’rinedi. Blonskiy este saqlawdin’ ayırım tu’rleri ortasındag’ı ayırmashılıqtı anıq lawg’a muwapıq boldı.[1]
Este saqlaw tu’rlerinin’ mine usı to’rt qıylı o’zgesheliklerin keltirip o’temiz.