Oqiw materiallari

Oylawdin` iykemleskenligi degende mashqalani sheshiwde aldinnan du`zilgen reje sol waqittag‘i protsesste ma`selenin` sheshiliw sha`rtin qanag‘atlandirmay qalsa, ten`be-ten`likti jog‘altsa esh ekilenbesten elastik tu`rde o`zgerisler kirgiziwden ibarat pikir ju`ritiw xizmetin ko`z aldimizg‘a keltiriwimiz sha`rt. Pikirdin` operativ ta`repten tezlik penen o`zgertiriliwi ha`m tuwri bag‘darg‘a jollap jiberiwden ibarat oylaw sipati onin` iykemleskenligi deyiledi. Misali, talaba imtihan waqtinda ideyani aldin naduris aytip atirip, birden o`zinin` qa`tesin an`lap duris juwap bere baslawi siyaqlilar. Demek, oylawdin` usi sipati pikirlerdi, xabarlardi tin`lawshilarg‘a qa`te ha`m kemshiliksiz jetkerip beriw kepillenedi.
Oylawdin` tezligi qoyilg‘an sorawg‘a ha`m mashqalag‘a toliq juwap aling‘an waqit penen belgilenedi. Onin` tezligi bir qatar sebeplerge, yag‘niy pikirler ushin za`ru`r materialdi tez yadqa tu`sire aliwg‘a, sol waqittag‘i baylanislardin` tezligine, ha`r tu`rli sezimlerdin` barlig‘ina, insannin` diqqatina, qizig‘iwina baylanisli boladi. Bunnan tisqari oylawdin` tezligi basqa sipatlarg‘a-insannin` bilim saviyasina, pikirlew qa`biletine, bar ko`nlikpe ha`m ta`jriybelerine de baylanisli ekenligi da`lillengen. Juwmaqlap aytqanimizda, oylaw protsesslerinin` tezligi ha`m protsesslerdin` belgili waqit ishinde qa`nshelli na`tiyje bergenligi menen bahalanadi.
Pikirlerdin` tezligi talabalar ha`m oqiwshilarg‘a za`ru`r psixologik qural bolip xizmet etedi. Imtihan waqtinda, seminar shinig‘iwlarinda aktiv qatnasqan talaba albirap, iyelegen bilimlerin waqtinsha umitip o`zin jog‘altip qoyadi. Orinsiz ha`m unamsiz emotsiyalar onin` oyin tormozlap, na`tiyjesizlikke alip keledi, yag‘niy pikirdi bayan qiliwda inertlik payda qilip, son`inan pu`tkilley tormozlaniwg‘a aylanadi. Ayrim talabalar kerisinshe, imtihan paytinda biytaqatlang‘anda pikirleri tiniqlasadi. Ju`da` qatti biytaqatlaniw, ku`shli sirtqi ta`sir na`tiyjesinde uyqidag‘i ayirim neyronlar oyanip, funksiyasi tezlesip ketedi ha`m pikir tiniqlasiwi mu`mkin. Sonin` ushin oqitiw protsessinde talaba ha`m oqiwshilardin` aqiliy xizmetin duris bahalawda olardin` individual tipologik o`zgesheliklerin esapqa aliw maqsetke muwapiq.
Dunya ju`zi psixologlarinin` ko`rsetpesine qarag‘anda, joqarida analizlengen oylaw sipatlari olardin` tiykarg‘i o`zgesheligi menen u`zliksiz baylanisli. Oylawdin` tiykarg‘i ha`m en` a`hmiyetli belgisi, o`zgesheligi bul materialliq qubilislardag‘i a`hmiyetli ta`replerin ajralip g‘a`ressiz tu`rde jan`a mazmundag‘i uliwmaliqti keltirip shig‘ariw. Insan a`pwayi na`rseler haqqinda pikir ju`rgizgende de olardin` sirtqi belgileri menen shegaralanip qalmaydi, ba`lkim ha`diyselerdin` mazmunin ashiwg‘a umtiladi, a`pwayi turmis haqqindag‘i uliwma nizamliqlardi jaratiwg‘a ha`reket etedi. So`zsiz, insan oylari ele izlenbegen, toliq paydalanilmag‘an zapas ha`m imkaniyatlarg‘a iye. Oylaw psizologiyasinin` tiykarg‘i waziypasi mine usi zapaslardi toliq ashiw pa`n-texnika rawajitoliq ashiw pa`n-texnika rawaji intensivlewden ibarat. Sebebi ha`r qanday ashiliwlar, jan`aliq, rawajlaniw insan aqil-zakawatinin` na`tiyjesi esaplanadi. Sonliqtan da pa`n ha`m texnikanin` rawajlaniwi adamtaniw pa`ninin` rawajlaniwina ko`p ta`repten baylanisli.
5.Oylawdin` individual o`zgeshelikleri ha`m rawajlaniwi.
Insanlar pikirlew xizmetindegi individual pariqlar oylawdin` tekseriwshen`ligi, oylawdin` ken`ligi, teren`ligi ha`m g‘a`ressizligi, pikirdin` iyiliwshen`ligi, aqildin` sho`lkemlestiriwshen`ligi ha`m kritikligi, logikaliq, da`lillengenligi ha`m do`retiwshilik siyaqli sipatlarda ko`riniwi mu`mkin.
Aqildin` pisiqlig‘i-ol yaki bul ha`diyseni a`hmiyetke iye mu`na`sibetlerde ha`r ta`repleme biliwge umtiliw; oylaw ken`ligi-bul sorawdi bir pu`tin, sonin` menen birge za`ru`r bolg‘an o`zgesheliklerdi shette qaldirmay qamrap aliw qa`bileti. Oylaw ken`ligi insan ko`z-qarasi ha`m ha`r bir ha`diyseni basqa ha`diyseler menen tu`rli baylanislarda ko`rip shig‘iw qa`biletine aytiladi. Oylawdin` teren`ligi quramali sorawlar mazmunin asha biliw, tiykarg‘i jag‘daydi ekinshi da`rejelilerden, za`ru`rlikti tosinnan bolatug‘in na`rselerden ajrata aliw ko`nlikpesine aytiladi. Oylaw teren`ligine qarama-qarsi sipat bolip hu`kim ha`m sheshimlerdin` ju`zeki boliwi esaplanadi, bunda adam mayda-shu`ydelerge itibar qaratip, tiykarg‘isin ko`rmeydi. Oylawdin` g‘a`ressizligi insannin` jan`a waziypalardi alg‘a su`riwi ha`m basqalardin` ja`rdeminen paydalanbastan olardin` sheshimin tabiw ko`nlikpesi menen xarakterlenedi. Pikirdin` iyiliwshen`ligi ma`selelerdi sheshiwde aldinnan qollanip kiyatirg‘an usillardin` ta`sirinen sirtta boliwda, jag‘day o`zgergende ha`reketlerdi tez o`zgerttiriw ko`nlikpesinde ko`rinedi. Oylawdin` tezligi-insannin` jan`a jag‘daylarda o`zin jog‘altip qoymaslig‘i, oylap son` duris qarar qabil etiw qa`bileti. Aqildin` o`tkirligin insannin` oylanbastan ma`seleni bir ta`repleme ko`rip, qarar qiliwg‘a asig‘iwi, aniqlap oylanbastan juwap beriwdegi asig‘isliqtan pariqlaw kerek. Aqildin` kritikligi bunda insan o`zinin` ha`m basqalardin` pikirlerin ob’ektiv bahalawi, ko`rip shig‘ilatug‘in nizamlar ha`m sheshimlerdi izbe-izlik penen ha`r ta`repleme tekserip shig‘iw ko`nlikpesi.Oylawdin` logikalilig‘i izertlenip atirg‘an ob’ekttin` barliq a`hmiyetli ta`replerin esapqa alg‘an halda oy-pikirlerdin` izbe-izligine qatan` a`mel qiliw qa`bileti. Oylawdin` da`lillengenligi-za`ru`r waqitta hu`kim ha`m juwmaqlardin` durislig‘in bildiriwshi da`liller, qag‘iydalardan paydalaniw qa`bileti. Aqildin` do`retiwshen`ligi-do`retiwshilik oylawg‘a bolg‘an qa`bilet. Oylawdin` unamsiz ta`repi onin` rigidligi-ha`diysenin` mazmunina qarag‘anda haqiyqiy bolmag‘an mu`na`sibet, emotsiyalarg‘a ko`birek erk beriw, birdey baha beriwge u`yrenip qaliw esaplanadi.
Oylawdin` qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwinda bir neshe basqishlardi ajiratip ko`rsetiw mu`mkin. Ha`zirgi waqittag‘i oylaw rawajlaniw basqishlarin bo`lip qarag‘animizda ko`binese insan oyinin` rawajlaniwinin` da`slepki basqishi uliwmalastiriw menen baylanisli eknligi ko`rsetiledi. Bunda balanin` birinshi uliwmalastiriwlari a`meliy xizmetten ajralmaydi, bul balanin` o`z-ara uqsas figuralar menen orinlaytug‘in birdey ha`reketlerinde o`z ko`rinisin tapqan. Bul ha`reket bala o`mirinin` da`slepki jildin` aqirina kelip ko`rinip baslaydi. Zatlardin` ayriqsha qa`siyetlerin bilgen eki jasar bala belgili a`m eliy ma`selelerdi sheshe aladi. Tap sonday, bir jas u`sh ayliq bala zatlar saling‘an awir qutini orninan qozg‘aw ushin zatlardin` yarimin alip taslaydi, son` za`ru`r ha`reketti a`melge asiradi.
Bala oyi rawajlaniwinin` keyingi basqishi so`ylewdi u`yreniw menen baylanisli. Balanin` bilip alg‘an so`zleri og‘an uliwmalastiriwdi a`melge asiriwda tayanish boladi. Olar tez arada bala ushin uliwma ma`niske iye bolip, bir zattan ekinshisine an`sat ko`shedi. Biraq ko`p jag‘daylarda zat ha`m qa`siyetlerdin` qandayda bir ayriqsha belgileri bala ushin sol zatlarg‘a qarap qoyilatug‘in birinshi so`zler ma`nisin bildiredi. Tap sonday, ko`binese «alma» so`zi balalar ta`repinen barliq domalaq formani yaki qizil ren`degi zatlar menen salistiriladi.
Bayan etilgen mag‘liwmatlar tiykarinda mektepke shekemgi jastag‘i bala oylawinin` bir neshe a`hmiyetli bolg‘an o`zgesheliklerin aniqlawimiz mu`mkin. Bala ha`reketlenip, pikir ju`ritedi. Bala oylawina say bolan o`zgeshelik-oydin` aniqlig‘inda sa`wlelenetug‘in ko`rgizbelilik.
Bala mektep jasina jetkende olarda pikirlew imkaniyatlarinin` rawajlaniwi baqlanadi. Bul ha`diyse jas o`zgeriwi menen birge, birinshi na`wbette, mektepte ta`lim aliwda balasheshiwi za`ru`r bolg‘an intellektual ma`seleler menen de baylanisli. Tu`sinikler payda boliw protsessinde pikirlew operatsiyasinin` rawajlaniwi ju`z beredi. Mektep balani analiz qiliwg‘a, sintezlewge, uliwmalastiriwg‘a u`yretedi, induksiya ha`m deduksiyani rawajlandiradi. Mektepti tamamlag‘anda adamda oylawdi rawajlandiriw imkaniyati saqlanip qaladi.Biraq bunday rawajlaniw dinamikasi, bag‘darlang‘anlig‘i onin` tek g‘ana o`zine baylanisli boladi. Ha`zirgi ku`nde pa`n oylawdi rawajlandiriw ma`selesine ayriqsha itibar qaratqan. A`meliyatta oylawdi rawajlandiriwdin` filogenetik, ontogenetik ha`m ta`jriybe bag‘darlari bar. Filogenetik bag‘dar insaniyat tariyxiy rawajlaniw protsessinde insan oyinin` rawajlaniwi ha`m quramalasip bariwin u`yreniwdi talap etedi. Ontogenetik bag‘dar bir adam o`mirinin` tiykarg‘i basqishlarinin` rawajlaniwi menen baylanisli. O`z na`wbetinde, ta`jriybe bag‘dari oylawdi ta`jriybede izertlew mashqalalari ha`m aqildin` o`z aldina, jasalma sho`lkemlestirilgen sha`rayatlarda rawajlaniw imkaniti menen baylanisli.