Oqiw materiallari

3 Qarım-qatnastın’ insan filogenetik ha’m ontogenetik rawajlanıwındag’ı a’hmiyeti
Insan qarım-qatnasta qa’liplesedi, rawajlanadı ha’m shaxs sıpatında payda boladı. Ja’miyetlik qarım-qatnasta ruwxıyat rawajlanadı ha’m individ o‘zin o/mirge bag’ıshlaydı. Ruwxıy jaqtan rawajlang’an adamlar menen qarım-qatnasta bolıw arqalı, bilim alıwg’a bolg’an ken’ imkaniyatlar tiykarında insan o‘zinin’ barlıq joqarı qa’bilet ha’m sıpatların iyellep barıp, shaxsqa aylanadı.[2]
Tiri janzatlar qarım-qatnası filo ha’m ontogenezde rawajlanadı. Bul rawajlanıw procesinin’ barlıq tiykarg’i ta’repleri: mazmunı, maqsetleri ha’m quralların iyelleydi. Qarım-qatnastın’ filogenetik rawajlanıwı qarım-qatnas mazmunının’ o’zgeriwi menen baylanıslı bolıp, to’mendegi pikirlerde o‘z sa’wleleniwin tabadı:
- bir tiri jannan ekinshisine jetkiziletug’ın qarım-qatnas mazmunının’ jan’a axborot penen bayıtılıwı. En’ aldı menen – bul organizmnin’ ishki, biologiyalıq jag’dayları haqqındag’ı mag’lıwmatlar; son’in ala – sırtqı ortalıqtın’ turmıslıq a’hmiyetli qa’siyetleri haqqındag’ı xabar. Bunnan son’ qarım-qatnas mazmunına kognitiv o’zgeshelikke iye bolg’an, obektiv, tiri janzattın’ jeke mu’ta’jliklerinen erkin bolg’an tu’sinikler ko‘rinisindegi du’nya haqqındag’ı bilimlerin sa’wlelendiretug’ın xabar kiredi. Bul, endi, insan da’rejesinde, qarım-qatnas evolyucion rawajlanıwının’ birinshi eki basqıshı bolsa haywanlar da’rejesi ju’z beredi;
- maqsetlerdin’ bayıtılıwı o‘z ara qarım-qatnasta bolatug’ın organizmler mu’ta’jliklerinin’ o’zgeriwi ha’m rawajlanıwı menen baylanıslı: Bul mu’ta’jlikler qanshelli ha’r tu’rli ha’m joqarı bolsa, qarım-qatnastın’maqsetli noqatı teoriyası da sonshelli ha’r qıylı ha’m teren’lesken boladı.
Qarım-qatnas qurallarının’ filo- ha’m ontogenezdegi rawajlanıwı bir neshe bag’darlarda boladı. Birinshiden, bul qarım-qatnas qurallarının’ arnawlı organları. ma’selen, qollardın’ ajıralıwı. Ekinshiden, ekspressiv ko‘rinisindegi ha’reketler (ima-ishara, mimika, pantomimika) din’ rawajlanıwı. U’shinshiden, axborotlardı jetkeriw ha’m kodlastırıwdın’ quralı bolg’an belgili sistemalardı jaratıw ha’m qollanıw. To’rtinshiden, insanlar qarım-qatnasında qollanılatug’ın xabar jetkeriw ha’m qayta du’ziw, saqlawdın’ texnikalıq qurallarınirawajlandırıw ha’m teren’lestiriw (gazeta, radio, televidenie, telefon, telefaks, texnikalıq jazıwdın’ magnitli, lazerli ha’m basqa usılları ha’m t.b.).
Balanın’ ruwxıy rawajlanıwında ontogenezdin’ da’slepki basqıshı da’wirindegi onin’ u’lkenler menen qarım-qatnası, a’sirese, za’ru’r a’hmiyetke iye. Qarım-qatnasta, en’ da’slep, tuwrıdan-tuwrı biykarlaw, keyinshelli vikar u’yreniw, so‘nın ala bolsa , verbal u’yreniw – birikpeli qag’ıydalar arqalı balanın’ turmıslıq ta’jiriybesi arttırılıp barıladı. Onın’ menen qarım-qatnasta bolatug’ın adamlar bala ushın bul ta’jiriybeni tasıwshı bolıp xızmet qıladı ha’m qarım-qatnastan tısqarı, basqa hesh qanday qural ja’rdeminde bug’an erisip bolmaydı.[1]
O‘z izertlewlerinde R.S. Nemov insan qarım-qatnası rawajlanıwı ontogenezi ha’m onin’ tiykarg’i basqıshların ko’rip shig’adi. Onin’ ko’rsetiwinshe , insan balası o’zinde adamlar menen emocional qarım-qatnasqa kirisiwine bolg’an sheberligin u’sh aylıg’ında sezedi (janlanıw kompleksi), bir jasqa jetkende bolsa onin’ ekspressiyası sonshelli bayıp ketedi, qarım-qatnastın’ verbal tilin tezde o’zlestirip alıw, sesli so’ylewden paydalanıw imkaniyatın beredi.
R.S. Nemovnın’ pikirinshe, mektepke shekema bolg’an da’wirde adam qarım-qatnastın’ ontogenetik rawajlanıwı basıp o’tetug’ın tiykarg’ı basqıshların to’mendegishe keltirip, ta’riyiplew mu’mkin:
1. Tuwılg’annan 2-q aylıqqa shekem bolg’an jas da’wir. Mazmunı jag’ınan biologiyalıq bolg’an, balanın’ o’mirlik mu’ta’jliklerin qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet etetug’ın baylanıslılıq qarım-qatnas. Qarım-qatnastın’ tiykarg’ı quralı – a’piwayı mimika ha’m a’piwayı ima-isharalar.
2. 2-qaylıqtan 8-10 aylıqqa shekemgi jas da’wiri. Tiykarg’i ishki-sezim organları xizmetinin’ baslanıwı ha’m jan’a qaraslardın’ payda bolıwı menen baylanıslı bolg’an biliw qarım-qatnasının’ da’slepki basqıshı.
q. 8-12 aylıqtan shama menen 1,5 jasqa shekem bolg’an da’wir. Kognitiv mu’ta’jliklerge xızmet qılıwshı basqarılatug’ın, verbal-neverbal qarım-qatnas. Tilden qarım-qatnas quralı sıpatında paydalanıwg’a o’tiw.
4. 1,5 jastan q jasqa shekem. Deneli xızmet ha’m oyınnın’ payda bolıwı menen baylanıslı xızmet ha’m oyın qarım-qatnasının’ ju’zege keliwi. Xızmet ha’m shaxs qarım-qatnasında bo‘liniwdin’ da’slepki basqıshı.
5. q ten 6-7 jasqa shekem bolg’an da’wir. Ta’biyattan berilgen ha’r tu’rli tabiyiy belgiler yamasa arttırılg’an qarım-qatnas quralların erkli ra’wishte tan’law ha’m olardan paydalanıw. Syujetli-rolli oyınlarg’a tartıw tiykarında payda bolatug’ın syujetli-rolli qarım-qatnastın’rawajlanıwı.
Mektepke qa’dem qoyıwı menen balanın’ aqılıy ha’m shaxsıy o’siw procesi jedellesedi. Qarım-qatnas mazmunı teren’llesedi ha’m ha’r qıyli boladı, maqsetler ko’beyip, qarım-qatnas sıyaqlı quralları jetilisedi.³³[q]