Oqiw materiallari

Maqsetlerine ko’re, qarım-qatnas xızmet ko’rsetiw mu’ta’jliklerine muwapıq ra’wishte biologiyalıq ha’m ja’miyetlik tu’rlerge bo’linedi. Biologiyalıq – bul organizmdi bekkemlew, pikirlesiwler ha’m rawajlandırıw ushın za’ru’r bolg’an qarım-qatnas. Ol tiykarg’ı turmıslıq mu’ta’jliklerin qanaatlandırıw menen baylanıslı boladı. Ja’miyetlik qarım-qatnas maqsetleri shaxslararalıq baylanıslardı ken’eyttiriw ha’m bekkemlew, individ shaxsıy kamalatının’ interjeke mu’na’siybetlerin ornatıw ha’m rawajlandırıwdan ibarat. Biologiyalıq ha’m ja’miyetlik mu’ta’jliklerdi neshe tu’rge ajıratıw mu’mkin bolsa, qarım-qatnastın’ da sonsha jeke maqsetleri bolıwı mu’mkin.
Qurallarına ko’re, qarım-qatnas tikkeley ha’m qurallı, tuwrıdan-tuwrı ha’m quralsız bolıwı mu’mkin.
Tikkeley qarım-qatnas tiri janzatqa ta’biyat ta’repinen berilgen ta’biyiy organlar: qollar, bas, dene , ses ha’m basqaları ja’rdeminde a’melge asırıladı. Qurallı qarım-qatnas qarım-qatnas ha’m axborot almasıwdı sho’lkemlestiriwde arnawlı qural ha’m qurallardan paydalanıw menen baylanıslı. Bular ya ta’biyiy (ag’ash, jerdegi izler ha’m t.b.) ta ma’deniy (belgiler sistemaları, gazeta-jurnallar, radio, televidenie, internet ha’m t.b.) deneler.
Tuwrıdan-tuwrı qarım-qatnas shaxsıy baylanıslar ha’m qarım-qatnas aktinin’ o’zinde qatnasıp atırg’an adamlardın’ bir-birin tikkeley qabıl etiwin belgileydi, olarg’a, ma’selen, fizikalıq baylanıslar, adamlardın’ bir-biri menen sa’wbetlesiwleri, bir-birinin’ ha’reketlerin tikkeley ko’rip turg’an halda, olarg’a juwap qaytarıwları kiredi. Tikkeley qarım-qatnas quralshılar sıpatında is ju’ritetug’ın basqa adamlar arqalı a’melge asırıladı. Qarım-qatnas tu’rleri arasında, sonday-aq, is boyınsha ha’m shaxsıy, instrolmental ha’m maqsetli sıyaqlı tu’rlerine ajıratıw mu’mkin.[1]
Is boyınsha qarım-qatnas, a’dette , jeke bo’lek sıpatında insanlardın’ birgeliktegi na’tiyjeli xizmetine kiritilgen ha’m bul xızmettin’ sıpatın asırıw quralı bolıp xızmet qıladı. Onin’ mazmunına adamlar ishki du’nyasının’ mashqalaları emes, balkim olardın’ ne na’rse menen ba’nt ekenlikleri kiredi. Is boyınsha qarım-qatnasta sa’wbetlestin’ shaxs, xarakter, jas, keypiyat o’zgeshelikleri esapqa alınadı, lekin isten ko‘riletug’ın ma’npa’a’t shaxsıy o’zgesheliklerden de u’stin ha’m a’hmiyetli bolıp tabıladı. Is boyınsha qarım-qatnastan parıqlı ra’wishte shaxsıy qarım-qatnas, kerisinshe, tiykarınan, ishki xarakterdin’ psixologiyalıq mashqalalarına, insan shaxsın teren’ ha’m jaqınlılıq penen ashıp beretug’ın: turmıs mazmunın izlew, za’ru’r insang’a, a’tiraptag’ı waqıyalarg’a, qanday da bir ishki qarama-qarsılıqtı sheshiwge salıstırg’anda mu’na’siybein anıqlawg’a qaratılg’an.
Instrolmental qarım-qatnas sıpatında erkin za’ru’rlik penen xoshametlenbeytug’ın, maqsetke aylanbag’an, lekin qarım-qatnas aktinin’ o’zinde qanaatlandırıwdan basqa, qanday da bir basqa maqsetke qaratılg’an qarım-qatnastı keltiriw mu’mkin.
Maqsetli – bul o‘z halında arnawlı mu’ta’jlikti, usı jag’dayda qarım-qatnasqa bolg’an mu’ta’jlikti qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet etetug’ın qarım-qatnas.
Sonı aytıp o’tiw lazım, adamlardın’ a’meliy xizmetinde qarım-qatnastın’ to’mendegi tu’rlerine ajıratadı:
1. «Nıqaplar baylanısı» - sa’wbetlestin’ shaxs o’zgesheliklerin tu’siniw ha’m esapqa alıwg’a umtılıwı bolmag’an ra’smiy qarım-qatnas bunda haqıyqıy sezimler, tilekler, mu’na’siybetlerdi jasırıw imkaniyatın beretug’ın ra’smiy so’z dizbekleri, a’dette jaqsı qarım-qatnas, dımag’darlıq nıqapları, ju’z, ima-ishara belgilerinin’ toplamı qollanıladı.
2. A’piwayı qarım-qatnasta basqa adamg’a za’ru’r yamasa zıyan beriwshi obekt sıpatında baha beredi: eger za’ru’r bolsa, baylanısqa belsendilik penen kirisedi, eger kesent beretug’ın bolsa, – iyterip jiberedi, yamasa biykar etilgen qopal so’zlerdi qollanadı.
q. Rasmiy-rolli qarım-qatnas – bul sheriklerdin’ ja’miyetlik rolleri da’rejesindegi qarım-qatnas (baslıq – qol astındag’ı qa’nige, satıwshı – qarıydar, servis xızmeti qa’nigesi – kliyent). Bunda belgili qag’ıydalar ha’m tilekler tiykarında is ju’ritip, qarım-qatnas mazmunı ha’m quralları olarg’a boysındırılg’an.[1]
4. Basqarılatug’ınn qarım-qatnas sa’wbetlestin’ shaxs o’zgesheliklerinen kelip shıg’ıp, ha’r tu’rli usıllardı ( kewlin alıw, qorqıtıw, aldaw ha’m basqaları) qollanılg’an halda onnan paydalana alıwg’a qaratılg’an.
5. Du’nyalıq qarım-qatnas – bul tu’rdin’ a’hmiyeti qanday da bir temag’a baylanıslı emesliginen ibarat, yag’nıy, adamlar o‘z pikirlerin emes, balkim bunday jag’daylar ushın ulıwma bolg’an pikirlerdi bildiredi.
6. Hawalıq qarım-qatnas – bul qarım-qatnas ushın qarım-qatnas.
7. Doslardın’ ma’nawiy, shaxslararalıq qarım-qatnası waqtında qa’legen temanı qozg’atıw ha’m bir-birin ju’z betinin’sa’wleleniwi, ses tolqını ha’m ha’reketler ja’rdeminde tu’siniw mu’mkin
Insan o’mirinde qarım-qatnas o’z aldına process yamasa belsendiliktin’ mustaqıl forması sıpatında payda bolmaydı. Ol jedel ha’m ko‘p ta’repleme qarım-qatnassız payda bolmaytug’ın individual yamasa toparlı a’meliy xızmetke kiredi.
Adamlar ortasındag’ı qarım-qatnastın’ en’ a’hmiyetli tu’rleri verbal ha’m noverbal qarım-qatnasbolıp esaplanadı ( 6.1 su’wret).