Oqiw materiallari

2. So’ylew ha’m onin’ tu’rleri
Insannin’ haywanat du’nyasınan ayırmashılıg’ı, onin’ fiziologiyalıq, psixik ha’m ja’miyetlik rawajlanıw nızamlıqların sa’wlelendiretug’ın tiykarg’ı o’zgesheliklerinen biri so’ylew dep atalatug’ın o’z aldına psixik processtin’ bar ekenligi bolıp esaplanadı. So’ylew – bul adamlardın’ til quralında qarım-qatnas qılıwı. So’yley alıw ha’m biytanıs tildi tu’siniw ta’jiriybesine iye bolıw ushın tildi biliw ha’m onnan paydalana alıw za’ru’r.[2]
Til ha’m so’ylewdin’ psixologiyalıq xızmette tutqan ornı.
Til ha’m so’ylewdin’ psixologiyalıq rawajlanıw jolında tutqan ornı ju’da’ u’lken. So’ylewdin’ payda bolıwı menen birge insannin’ psixologiyalıq ha’m ruwxıy dunyası da rawajlana baslaydı. Ma’selen, qabıl qılıw, este saqlaw, oylaw, eliklew, itibar sıyaqlılar tek g’ana til sebepli rawajlanıp baradı.
So’ylew – insan psixologiyasının’ en’ a’hmiyetli waziypalarınan biri bolıp, basqa psixologiyalıq processlerdi basqarıp, bir-birine baylanıstırıp turadi. Insan sanasındag’ı oy-pikir ha’m ko’z aldına keltiriw processleri so’ylew xizmeti menen tıg’ız baylanıslı bolıp, insan pikirlew xizmeti – so’ylew pikirin payda qıladı. So’ylewdin’ rawajlanıwı basqa psixologiyalıq processlerdin’ rawajlanıwına tu’rtki boladı.
So’ylew o’z na’wbetinde sırtqı, ishki, awızeki, jazba dialog ha’m monolog ko’rinislerinde boladı. So’ylew o’z ara mu’na’siybet ha’m qarım-qatnasta en’ tiykarg’ı qural bolıp esaplanadı.
Qarım-qatnas - bul adamlar ortasındag’ı baylanıs, bunın’ na’tiyjesinde adamlardın’ bir-birine bolg’an ta’siri payda boladı. Qarım-qatnas dawamında adamg’a salıstırg’anda mu’ta’jlik payda boladı. Qarım-qatnas sebepli adamlar ha’r tu’rli a’meliy ha’m teoriyalıq xızmetlerdi uyımlastıradı. Bunnan tısqarı xabar almasıw, bir-birin tu’siniw sıyaqlı processler ham qarım-qatnas sebepli ju’z beredi. Sonday-aq, qarım-qatnas shaxslar ortasındag’ı mu’na’siybetlerdi jaratıp, olardı a’melde qollanıwda ja’rdem beredi.⁵²
Psixologiyada «til» ha’m «so’ylew» tu’sinikleri bar. Til – bul adamlar ushın belgili mazmun ha’m a’hmiyetti quraytug’ın ses birikpelerin jetkizetug’ın sha’rtli belgiler sisteması. Til ja’miyet ta’repinen islep shıg’ılg’an bolıp, adamlardın’ ja’miyetlik sanasında olardın’ ja’miyetlik turmısın sa’wlelendiriw forması, sonday-aq, ja’miyetlik-tarıxıy rawajlanıw jemisi bolıp esaplanadı. Tildin’ a’jayıp ha’diyseliligi sonnan ibarat, ha’r bir adam a’tira’ptag’ılar menen qarım-qatnasta bolatug’ın tilge iye boladı ha’m rawajlanıw procesinde onı o‘zlestirip baradı.[2]
Til – bul quramalı qubılıs. Qa’legen til, aldınnan, tilndin’ leksikalıq quramı dep atalatug’ın ma’nili so’zlerdin’ belgili bir sistemasına iye bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, til so‘z ha’m so‘z birikpeleri ha’r tu’rli formalardın’ belgili sistemasınan ibarat bolg’an til grammatikasına, sonday-aq, anıq bir tilge ta’n bolg’an belgili bir ses yamasa fonetikalıq quramg’a iye.
Til, tiykarınan, har bir so‘z ma’nisin bekkemlew ushın xızmet qıladı. So‘zdin’ qa’legen ma’nisi ulıwmalastırıwdı an’latadı, ma’selen, «adam», «mashina», «stol» ha’m basqaları .
Tilden parıqlı ra’wishte so’ylew dep mag’lıwmat jetkeriw, ko‘rsetpe, soraw, buyrıq beriw formasında a’melge asırılatug’ın so’ylew qarım-qatnası processine aytıladı. So’ylew ja’rdeminde ol yamasa xabardı jetkeriw ushın belgili bir ma’nige iye bolg’an tuwrı so’zlerdi tan’law emes, balkim olardı anıqlastırıw da lazım. So’ylewdegi ha’r bir so‘z belgili bir ma’nige shekem qısqartırılg’an bolıwı mu’mkin. Bug’an so‘zdi belgili kontekstke kirgiziw menen erisiledi. Ma’selen, «Bul qanday mashina?» degen soraw menen bizdi denenin’ o’zinde qızıqtırıp atırg’an jag’daydı anıqlastırmaqshı bolg’anımızda mu’ra’jat etemiz, eger de «Bul kimnin’ mashinası?», dep soraw bersek, bizdi dene emes, onin’ kimge tiyisliligi qızıqtırıp atırg’anı belgili boladı. ³²[q]
So’ylewde so‘z benen jetkiziletug’ın mazmunnan tısqarı, bizin’ aytıp atırg’anlarımızg’a salıstırg’anda mu’na’siybetimiz de sa’wlelenedi. Bul ha’diyse so’ylewdin’ emocional-sa’wlelengen ta’repii dep ataladı ha’m so’z dizbegin aytıwda qollanılatug’ın so’zlerdin’ jaran’law tonı menen belgilenedi.
Demek, so’ylew psixologiyalıq jaqtan a’hmiyetke iye bolg’an ol yamasa bul so’z dizbegi maqsetin sa’wlelendiretug’ın kontekstten ibarat boladı.
Solay etip , so’ylew qarım-qatnası – bul quramalı ha’m ko‘p ta’replemeli process. A.N. Leontevtin’ pikirine ko’re, ha’r bir so’ylew akti «o’zine ta’n so’ylewdin’ forması ha’m tu’ri, anıq sha’rayatlar ha’m qarım-qatnas maqsetlerine qaray, tu’rli so’ylew quralların qollanıwdı talap etetug’ın psixologiyalıq shınıg’ıwlardın’ sheshimin tabıwdan ibarat». Mine usı, so’ylewdi tu’siniwge de tiyisli bolıp esaplanadı.
Qarım-qatnastın’ universal quralı sıpatındag’ı ha’zirgi zaman so’ylew jag’dayına shekem adamnın’ uzaq dawam etken filogenezdegi rawajlanıw procesi bolıp o’tken edi. Sonı aytıp o’tiw kerek, so’ylew – bul insang’a ta’n bolg’an xızmet. So’ylew menen birge til de, da’slepki ma’rteba tek insanıylıq ja’miyette, birgeliktegi miynet procesinde ju’zege keldi.
Ha’zirgi zaman ilimindegi mag’lıwmatlag’a ko’re, da’slepki so’ylew quralı Toplang’an kinetik so’ylew bolg’an. So’ylewdin’ bul forması a’yyemgi ja’miyetlik obrazlı oy-oikir menen baylanısqan bolıp, shama menen yarım million jıl aldın bar bolg’an. Toplang’an kinetik so’ylew dep, dene ha’reketleri ja’rdeminde mag’lıwmat jetkeriwdin’ a’piwayı sistemasına aytıladı .
So’ylew rawajlanıwının’ keyingi basqıshında so’ylew ha’reketlerinin’ a’ste-aqırınlıq penen miynet xizmetinen ajıralıp, so’ylew quralları sıpatında beyimlesiwi, yag’nıy, olardın’ rawajlanıwı menen baylanıslı. Ha’reketlerdin’ so’ylew ha’m miynet ha’reketlerine bo’liniwine adamlar miynet xizmetinin’ qıyınlasıwı sebep boldı. Na’tiyjede arnawlı qol bala til ha’m qol(kinetik) so’ylewi payda boldı. Solay etip , adam qolı miynet ha’m qarım-qatnastın’tiykarg’ı quralı bolıp qaldı.
Sesli so’ylewge o’tiw, shama menen, 100 min’ jıllar aldın baslang’an bolıwı mu’mkin. Bul islep shıg’arıwdın’ rawajlanıwı ha’m miynettin’ birlemshi bo’liniwi menen baylanıslı bolg’an. Qol so’ylewi orınlay almaytug’ın dene ha’m ha’diyseler o’z aldına tu’sinikler sistemasında anıq tu’rde belgilenetug’ın, so’ylewge bolg’an talap payda boldı.
Qarım-qatnas procesinde qol imo-ishoraları belgili bir sesli dawıs menen birge atqarılg’an. A’ste-aqırın so’ylew sesleri rawajlanıp, alg’a ilgerilep bardı. Waqıttın’ o’tiwi menen olar kinetik so’ylew orınlag’an wazıypalardı o‘z moyınlarına aldı, bunnan tısqarı, adam so’ylewinin’ rawajlanıwın ta’miyinlep berdi. Solay etip, so’ylew ha’m til jan’a sıpat da’rejesi – sesli anıq so’ylew da’rejesine ko‘terildi.
Da’slep sesi so’ylew teren’lestirilmegen edi. So’zler, birlemshi, qol isharaları sıyaqlı ju’da’ ulıwma, anıq bolmag’an ma’nige iye boldı. Bir qıylı so‘z mazmunı ha’r tu’rli bolg’an denelerdi belgilewde qollanıwı mu’mkin edi (alg’ashqı polisemantizm). Da’slepki so’zler anıq so’z dizbekleri menen sa’wlelengen, dep shamalaw mu’mkin, da’slepki so’ylew tu’rleri ju’da’ a’piwayı bolg’an. Olarda jasırın ma’nis, mazmun bolmag’an. So’ylew anıq maqsetlerde, qanday da bir mag’lıwmattı jetkeriwde g’ana qollanılg’an. Son’ın ala miynet ta’sirinde so‘z ma’nileri rawajlanıp barg’an, ha’m bul a’ste-aqırın quramalı morfologiya ha’m sintaksiske iye bolg’an tildin’ qa’liplesiwine alıp keldi.[2]
So’ylew rawajlanıwının’ keyingi basqıshı jazıwdın’ jaratılıwı boldı. Jazıwlı so’ylew awızeki so’ylew sıyaqlı o‘z rawajlanıwında bir nesha basqıshlardan o‘tti. Da’slep jazıw belgileri payda boldı, keyinirek bolsa, sesli so’ylew payda bolıwı menen jazıw belgileri sesler ma’nisin bildire basladı. Bul bolsa ha’rip-fonetikalıq tu’rdegi zamanago’y jazıwdın’ ju’zege keliwine alıp keldi.
Genetikalıq jaqtan so’ylew oy-pikiri menen birge ja’miyetlik-miynet a’meliyatında payda boldı ha’m onın’ menen insaniyat ja’miyetlik-tarıxıy rawajlanıw procesinde alg’a ilgerilep bardı. So’ylew anıqlılig’ı sana ta’repinen basqarıladı. Sananın’ tiykarg’ı wazıypası – turmıstı an’law, sa’wlelendiriw, til ha’m so’ylew bunı arnawlı jag’dayda orınlaydı: olar turmıstı, belgilengen halda sa’wlelendiredi.
Til ha’m so’ylew o‘z ara ayırmashılıqqa iye. Til – qarım-qatnas qurallarının’ qatan’ o’lshemli sisteması, so’ylew bolsa – qarım-qatnas procesinde pikir ha’m sezimlerdi jetkeriw ushın qollanba bolıp esaplanadı. Til onı qollanatug’ın adamlar ushın bir qıylı bolıp, so’ylew individual ta’rizde o’zine ta’n boladı. So’ylewde o’z aldına alıng’an adam yamasa adamlar ja’ma’a’tinin’ psixologiyası sa’wlelenedi, til bolsa o’zinde xalıq psixologiyasın belgileydi.[2]
Sonın’ menen irge, so’ylew ha’m tildin’ o‘z ara baylanısı bar, sebebi belgili bir tilsiz so’ylew bolmag’an sıyaqlı, so’ylewde qollanılmaytug’ın til de bolmaydı.
Demek, so’ylew – bul verbal kommonıkaciya, yag’nıy, til quralındag’ı qarım-qatnas procesi bolıp tabıladı. Insan so’ylewi ha’r qıylı formalarg’a iye. Lekin so’ylewdin’ qanday tu’rinen paydalansaq ta, ol so’ylewdin’ eki tiykarg’ı: awızeki yamasa jazba tu’rlerinen birine tiyisli boladı (6.2 su’wret).
Bunda eki tu’ri belgili bir uqsaslıqqa iye boladı. Bul uqsaslıq ha’zirgi zaman tillarindegi jazba so’ylew, tap usınday awızeki so’ylew sıyaqlı sesli ekenliginen ibarat: jazba so’ylew belgileri tikkeley ma’nige emes, so‘zdin’ ses quramın jetkeredi.
Awızeki so’ylewdin’ tiykarg’i baslang‘ısh ko’rinisi bolıp, sa’wbet tu’rinde o’tetug’ın so’ylew bolıp esaplanadı. Bunday so’ylew sa’wbet yamasa dialog dep ataladı. Onin’ tiykarg’i o’zgesheligi sa’wbetles ta’repinen aktiv alıp barılatug’ın so’ylew bolıp esaplanadı, yag’nıy, sa’wbetlesiw procesinde eki sa’wbetles qatnasıp, tildin’ a’piwayı ga’p ha’m so’zlerin qollanadı. Dialog so’ylewdin’ ashıq tu’rde sa’wleleniwin talap etpeydi, sebebi sa’wbetles sa’wbet dawamında ne haqqında so’yleskenligin tu’sinedi ha’m basqa sa’wbetles ta’repinen bildirilgen so’z dizbegin o’z pikirinshe juwmaqlay aladı. Usıg’an uqsas jag’daylarda bir g’ana so‘z basqa sa’wbetles ta’repinen aytılg’an so’zdi juwmaqlap qoyıwı mu’mkin. Bunda bir g’ana so‘z anıq so’z dizbeginin’ ornın basadı.[2]
So’ylewdin’ basqa tu’rin so’ylewshi ta’repinen aytılg’an so’ylew quraydı, bunda tın’lawshılar onin’ so’ylewin qabıl qıladı, lekin onda tuwrıdan-tuwrı qatnaspaydı. Bunday so’ylew monolog dep ataladı. Lektordın’ so’ylewi monologiyalıq so’ylew bolıp esaplanadı. Bul so’ylew psixologiyalıq jaqtan dialogtan qıyınılaw boladı, sebebi ol tın’lawshıdan o‘z pikirlerin tu’siniklili, qatan’ logikag’a tiykarlang’an halda bayan etiw ta’jiriybesin talap etedi. Bunda so‘ylewshi jetkiziletug’ın xabardın’ tın’lawshılar ta’repinen o’zlestiriwin bahalawı za’ru’r, yag’nıy, ol tek o‘z so’ylewinde g’ana emes, balkim tın’lawshılardı da baqlawı kerek boladı.
Dialog ta, monolog ta aktiv ha’m passiv bolıwı mu’mkin. So’ylewdin’ aktiv tu’ri – bul so’ylewshinin’ so’ylewi, tın’lawshının’ so’ylewi bolsa passiv formasında payda boladı. Sebebi, tın’lap atırg’anımızda sırttan onshelli sezilmese de, ishimizde so’ylewshinin’ so’zlerin ta’kirarlaymız. Adamlar aktiv ha’m passiv so’ylew formalarının’ rawajlanıw da’rejesine qaray ajıratıladı. Ko’binese adam basqa adamnın’ so’ylewin jaqsı tu’sinedi, lekin o‘zinin’ pikirlerin jetkerip bere almaydı. Kerisinshe, adam jeterli da’rejede jaqsı so’ylep beriwi mu’mkin, lekin basqalardı tın’lawdı ulıwma bilmeydi.[2]
So’ylewdin’ basqa tu’ri jazba so’ylew bolıp esaplanadı. Jazba ha’m awızeki so’ylew ortasında psixologiyalıq jantasıwlar bar. Awızeki so’ylewdin’ jazba so’ylewden o’zgesheliklerinen biri awızeki so’ylewde so’zlerdin’ qatan’ tu’rde izbe-iz keliwi, bir so‘z aytılg’anında onnan aldın kelgen so‘z ya so’ylewshi ha’m ya tın’lawshı ta’repinen qabıl etilmegeninen ibarat. Jazba so’ylewde basqasha boladı: jazıp atırg’an da, oqıp atırg’an da o’zlerinin’ qabıl etiw maydonlarında bir waqıttın’ o’zinde so’zler qatarına iye boladı, za’ru’rlik tuwılg’an jag’daylarda bolsa bir neshe qatar yamasa bet arqag’a qaytıwı mu’mkin. Jazba so’ylewdin’ awızeki so’ylew aldındag’ı abzallıg’ı sonnan ibarat. Jazba so’ylewdi erkli ra’wishte du’ziw mu’mkin, sebebi jazg’anların’ız ba’rqulla ko‘z aldın’ızda boladı. Sonın’ menen birge, jazba so’ylew quramalı so’ylew tu’ri bolıp esaplanadı, sebebi ol aldınnan oylap so’z dizbegin du’ziw, pikirlerdi anıq tu’rde bayan qılıwdı talap etedi, negedur, og’an emocional tu’s berip, za’ru’r belgiler menen a’melge asıra almaymız.
So’ylewdin’ ja’ne bir – kinestetikalıq forması bar. So’ylewdin’ bul tu’ri insanda o‘tmish da’wirlerden berli saqlanıp qalg’an. Waqıttın’ o’tiwi menen so’ylewdin’ bul tu’ri o‘z waziypaların joq etken ha’m hazirgi ku’nde de tiykarınan so’ylewdin’ emocional-sa’wlelengen quramlı bo’limleri – ima-belgiler sıpatında qollanıladı.
Lekin adamlardın’ kinestetikalıq so’ylew aldıng’ı so’ylewdin’ tiykarg’ı tu’ri bolıp sanalatug’ın u’lken toparı bar. Bunda geren’-saqaw bolıp tuwılg’an yamasa baxıtsız ha’diyse yaki kesellik na’tiyjesinde soylew yamasa esitiw qa’biletinen ayırılg’an adamlar na’zerde tutıladı. A’lbette , ha’zirgi zaman kinestetikalıq so’ylewdi a’yyemgi kinestetikalıq so’ylewden tu’pten parıqlanadı. Ol bir qansha rawajlang’an bolıp, belgili dereklerdin’ anıq sistemasına iye.
So’ylew tu’rlerinin’ ishki ha’m sırtqı so’ylew tu’rlerine bo’liniwinin’ ja’ne bir ulıwma ko’rinisi bar. Sırtqı so’ylew qarım-qatnas, xabar almasıw processleri menen baylanıslı. Ishki so’ylew, aldınnan bar bolg’an, oylaw processin ta’miyinlew menen baylanıslı boladı.
Awızeki, a’sirese, jazba so’ylewge tayarlıq ko’riwde so’ylewshinin’ o‘z ishinde so’ylewin qaytarıp alıw da’wiri de bar. Mine ysı ishki so’ylew bolıp esaplanadı. Og’an bolsheklerge bo’lingenlik ta’n bolıp, ol jag’dayg’a baylanıslı boladı. Ishki so’ylew sırtqı so’ylew tiykarında qa’liplesedi.[1]
Sırtqı so’ylewdin’ ishki so’ylewge ko’shiriliwi (interiorizaciya) sırtqı so’ylew du’zilisinin’ qısqarıwı menen birgelikte keshedi, ishki so’ylewdin’ sırtqı so’ylewge o’tiwi (eksteriorizaciya) bolsa, kerisinshe, ishki so’ylew du’zilisin ashıp beriwdi, onı logikalıq, ha’mde grammatikalıq qag’ıydalarg’a muwapıq tu’rde du’ziwdi talap etedi.