Oqiw materiallari

TEMA BOYINShA TEST TAPSIRMALAR
a) waqıyanı durıs sa`wlelendiriw;
b) organizmnin` ortalıqta aktiv ha`reketleniwi;
v) insannın` a`lem menen o`z-ara ta`sir processi;
g) adamg`a ta`n bolg`an, sana ta`repinen basqarılatug`ın, mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıwda ju`zege keletug`ın, sırtqı a`lem ha`m insandı biliw,sonday-aq, olardı o`zgertiwge qaratılg`an aktivlik .
2. Mu`ta`jlikler- bul:
a) u`zliksiz ha`reketlerdin` za`gu`gligin an`law;
b) organizmde normal iskerlik ko`rsetiwi ushın za`ru`r sharayatlardı payda etiwshi qandayda bir zattın` obektiv jetispewshilik jag`dayları ;
v) insan ta`reinen zatlarda biologik mu`ta`jliklerinin` qanaatlandırılıwın an`law;
g) o`z mu`ta`jliklerin ma`denia` qa`diryatlarda an`law.
q. İskerlik quramına to`mendegiler kiredi:
a) psixofiziologik wazıypalar, emlewler


TEMA: QARIM-QATNAS. Qarım-qatnas sotsial psixologiyaliq kategoriya sipatinda.


REJE:
1. Qarım-qatnas haqqında tu’sinik.
2. So’ylew ha’m onin’ tu’rleri.
q.Qarım-qatnastın’ insan filogenetikalıq ha’m ontogenetikalıq rawajlanıwındag’ı a’hmiyeti.
4. Qarım-qatnas wazıypaları ha’m tu’rleri.
5. Qarım-qatnas xabar almasıwı sıpatında.
6. Qarım-qatnas o‘z ara ta’sir sıpatında.
7. Qarım-qatnas adamlardın’ bir-birin qabıl qılıwı sıpatında.
8. Qarım-qatnastın’ rawajlanıwı.



6.1. Qarım-qatnas haqqında tu’sinik
Qarım-qatnas insannın’ ja’miyetlik, sanalı insan sıpatındag’ı, sana tasıwshı sıpatındag’ı mu’ta’jligi bolıp tabıladı. Ha’r tu’rli haywanlar ha’m insan turmıs ta’rizinin’ eki ta’repi: ta’biyat penen baylanıslar ha’m tiri janzatlar menen baylanıslarına ajıralıwın baqlaymız. Birinshi tu’r baylanıslar adam belsendiliginin’ arnawlı tu’ri sıpatındag’ı xızmeti dep atalg’an. Ekinshi tu’r baylanıslar bir-biri menen o‘z ara ta’sirleniwshi ta’repler xabar almasatug’ın tiri janzatlar ekenligi menen belgilenedi. Tu’r ishindegi ha’m turler aralıq bunday baylanıslar tu’ri qarım-qatnas dep ataladı.[1]
«Qarım-qatnas» tu’siniginin’ ha’r tu’rli anıqlamaları bar. Qarım-qatnas eki yamasa onnan artıq adamlar ortasındag’ı biliw yamasa affektiv-bahalaw o’zgesheligine iye bolg’an xabar almasıwında olardın’ o‘z ara ta’sirleniwi sıpatında ta’riyiplenedi. Yamasa: qarım-qatnas – adamlar ortasında birgeliktegi xizmeti mu’ta’jliginen ju’zege keletug’ın ha’m axborot almasıwı, o‘z ara ta’sirinin’ jekke jolın islep shıg’ıw, basqa adamdı qabıl etiw ha’m tu’siniwden ibarat bolg’an baylanıslardı ornatıw ha’m rawajlandırıwdın’ qıyın, ken’ qamırawlı processi. Bul «qarım-qatnas» tu’siniginin’ en’ tolıq ha’m anıq anıqlaması.[1]
Qarım-qatnas barlıq tiri janzatlarg’a ta’n bolıp, lekin insan da’rejesinda ol en’ teren’lesken formalarg’a iye boladı, so’ylew quralında anıqlanadı. Qarım-qatnasta to’mendegi ko’z qaraslardan ajıratıladı: mazmun, maqset ha’m qurallar .
Insannin’ so’ylew xizmeti insan sanasının’ barlıq qırraları menen tıg’ız baylanısqan. So’ylew – insan psixik kamalatının’, shaxs sıpatında qa’liplesiwinin’ qu’diretli principi. So’ylew ta’siri astında qaraslar, dıqqat, intellektual, ma’nawiy ha’m estetikalıq sezimlerden quraladı, erk ha’m minez-qulıq qa’liplesedi. So’ylew ja’rdeminde barlıq biliwge tiyisli psixik processler erkin ha’m basqarılatug’ın tu’s aladı. Solay eken, so’ylew – biliwge tiyisli psixik process bolıp, insan ta’repinen aytılıp atırg’an ha’m esitip turılg’an sesler uyg’ınlıg’ınan ibarat, a’ne usı seslerge ta’n jazıw belgileri sisteması arqalı sa’wlelengen ma’ni ha’m mazmung’a iye . Til – sha’rtli belgiler sisteması bolıp, olardın’ ja’rdeminde adamlar ushın belgili bir ma’nige ha’m mazmung’a iye bolg’an sesler jıyındısı uzatıladı.
So’ylewde o’z aldına insannin’ ruwxıyatı sa’leleniwin tabadı. So’ylew jeke jaqtan o’z aldına shaxsqa ta’n bolıp, onda o’z aldına alıng’an insannin’ psixologiyası sa’wlelenedi, til bolsa ha’mme ushın jalg’ız bolıp esaplanadı. So’ylew arqalı bildirilgen belgiler ja’rdeminde belgili bir predmet, ha’reket, jag’day ha’m t.b. sa’wlelenedi. So’z bolsa, predmet yamasa ha’diyse haqqındadag’ı ko’z qaras penen baylanıslı boladı. Ulıwmalastırıw funkciyası ha’r bir so’z ulıwmalastırıw o’zgesheligine iye ekenligi menen baylanıslı, bul bolsa oylawdın’ ju’zege shıg’ıwına imkan jaratadı. Pikir almasıw, yag’nıy qarım-qatnas belgili bir mag’lıwmatlardı, pikirlerdi, tuyg’ulardı adamlar bir-birine jetkerip beriwden ibarat bolg’an process bolıp tabıladı.
Insan so’ylewinin’ anıqlıg’ı sheklengen mug’dardag’ı so’ylew belgileri – tu’rli qıyınshılıqtag’ı quramlı bo’lekler (sesler, buwınlar, so’zler ha’m ga’pler) ja’rdeminde insannin’ sheksiz-shegarasısız ha’r tu’rli pikirlerdi, maqsetlerdi ha’m tuyg’ulardı sa’wlelendiriw imkaniyatın beredi .³¹[q]
Qarım-qatnas mazmunı – bul individual aralıq baylanıslarda bir tiri janzattan ekinshisine jetkiziletug’ın xabar. Qarım-qatnas mazmunına tiri janzattın’ ishki motivacion yamasa emocional jag’dayı haqqındag’ı mag’lıwmatlar kiriwi mu’mkin. Qarım-qatnas arqalı bir tiri janzattan ekinshisine, tiri janzattı belgili tartipte baylanısqa kiriwine bag’darlaytug’ın, olardın’ emocional jag’dayları (menmenlik, shadlıq, g‘a’zep, qayg‘ı, hijran ha’m usı sıyaqlılar) haqqındag’ı mag’lıwmatlar o’tiwi mu’mkin. Bunday xabar adamnan adamg’a jetkiziledi ha’m shaxslar aralıq baylanıslar ornatıw quralı bolıp xızmet etedi.
Biz, ashıq kewilli ha’m shadlanıp atırg’an adamg’a qarag’anda, qa’ha’rlengen yamasa azap shegip atırg’an adamg’a salıstırg’anda o‘zimizdi basqasha tutamiz. Bir tiri jannan basqasına jetkiziletug’ın sırtqı ortalıq jag’dayı haqqındag’ı mag’lıwmat, ma’selen, qa’wipten yamasa jaqın a’tira’pta unamlı, biologiyalıq za’ru’r principlerdin’, ma’selen, azıq-awqattın’ bar ekenligi haqqındag’ı eskertiw qarım-qatnas mazmunı bolıwı mu’mkin. Adamda qarım-qatnas mazmunı haywanlarg’a qaraganda bir qansha ken’irek boladı. Adamlar bir-biri menen du’nya haqqındag’ı bilimleri, arttırılg’an ta’jiriybe, layoqatlar, ta’jiriybe ha’m ko’nlikpelerin ja’mlegen axborot penen almastı. Insan qarım-qatnası ko‘p predmetli bolıp, ishki mazmunına qaray ha’r tu’rli boladı.