Oqiw materiallari

TEMA: SEZIW.
REJE
1. Seziwler haqqında ulıwma tu’sinik. Seziwlerdin’ nerv-fiziologiyalıq tiykarları.
2.Seziwlerdin’ klassifikaciyası, seziwlerdin’ tu’rleri, seziw tarawindag’i nızamlıqları.
3. Seziw sezgirlik psixologiyalıq tiykarı haqqında qısqasha juwmaq .


1. Seziwler haqqında ulıwma tu’sinik. Seziwlerdin’ nerv-fiziologiyalıq tiykarları.
Bizge belgili qorshap turg’an ortalıqtag’ı qubılıs ha’m ha’diyselerdin’ ju’da’ ko‘plegen belgileri ha’m o’zgeshelikleri bar. Ma’selen, na’rselerdin’ ren’i, da’mi, iyisi, qattı yamasa jumsaqlıg’ı, gedir-budır yaki tegisligi, temperature ha’m tag’ı basqaları. A’ne usı qubılıs ha’m ha’diyselerdin’ ha’r tu’rli belgi, o’zgesheliklerin biz ha’m tu’rlishe seziw organlarımız arqalı sanamızda sa’wlelendiremiz. [1]
Sırtqı ortalıqtan bizin’ denemizge milliard qozg’awshılar hu’jim qıladı. Bizin’ qaran’g‘ı ishki du’nyamızda bolsa sırlı miyimiz isleydi. Bul fakt bolsa psixologiyanın’ joqarı mın’ jıldan artıq fundamental mashqalasın keltirip shıg’aradı. Ma’seleni sheshiwde bunnan ju’z jıl aldın psixologiya pa’n sıpatında rawajlandı: A’tirapımızdı qorshap turg’an obektler miyimizge tu’sedi?
Zamanago’y tilde bolsa onı to’mendegishe talıqlasaq boladı: sırtqı ortalıq haqqındag’ı ko’z-qarasımızdı qalay du’ziw kerek; lagerdegi ottın’ janıwınan shıqqan tu’tinnin’ aktiv neyron shınjırlarına aylanıwı? Qalay etip biz tiri neyroximiydan ottın’ tolqının, temperaturasin ha’mde ot tu’tininin’ iyisin sezemiz? Miyimizde du’nyanın’ su’wretin sa’wlelendiriwimiz ushın, sırtqı du’nyanı fizikalıq energiyasın biliwimiz ha’m onı nerv signalları formasında kodlawımız, ha’m bul process da’stu’riy seziw delinedi. Son’ın ala bolsa biz bunı alıp o‘z seziwlerimizdi sho’lkemlestiriwimiz ha’m talıqlawımız, ha’m bul process da’stu’riy qabıl etiw delinedi. Bizin’ kundelikli a’meliyatımızda seziw ha’m qabıl etiw u’zilmes bir processke aytıladı. 5-6 - baplarda biz eki bo’limnin’ birlesken procesin ko’rip shıg’amız.[1]
Biz bul baptı sensor retseptorlerden baslap, joqarı da’rejedegi mag’lıwmatlardı, qollanbalardı ko‘rip shıg’amız. Kirisiw bo’limindegi sensor analiz, psixologiyada mag’lıwmatlardı sxema boyın sha to’mennen joqarıg’a qarap islew dep ataladı. Seziw processinin’ buzılıwı ha’r jerde bolıwı mu’mkin, bul sensor retseptordan baslap perseptiv interpretaciyag’a shekem tamam boladı. Ma’selen, insan ko‘zinde katarakta menen tuwılsa onın’ ko‘zleri jaqtılıqtı ko’rmeydi, bul processte en’ quramalı mexanizm islese de ko’riw mag’lıwmatlardı bile almaydı. Miyi jaraqatlang’an kesellerde de qanday da bir seziw ha’m qabıl etiw shınjirları bar. Miy qabıg’ının’ sheke bo’legi buzılg’anda, insan kelbetin tanıw juwapkershiligi joq boladı ha’m bul kesellik prosopagnoziya dep ataladı. Onda seziwleri normal, lekin qabıl etiwi normal emes . Ol mag’lıwmatlardı ko’rip qabıl ete aladı ha’m insandı ju’z ko’rinisin xarakterlep bere aladi, lekin onı taniy almaydı. Og’an biytanıs kelbetti ko’rsetkende ol bug’an itibar beredi. Og’an tanıs kelbetti ko’setkende, avtonom nerv sistemesı reaksiyasına sonı ko‘rsetedi ol qa’weterlenedi ha’m terley baslaydı, lekin bul insan kimligin aytıp bere almaydı. Ol o’z kelbetin aynada ko’rgende, ja’ne usı aljasıqqa keledi. Miydin’ buzılg’anlıg’ı sebepli, ol mag’lıwmatlardı sxema boyınsha joqarıdan to’menge qarap isley almaydı – toplang’an bilimlerdi sensor mag’lıwmatlar menen baylanıstıra almaydı. ¹¹[q]
Do’gerek-a’tirapimizdag’i qubılıs ha’m ha’diyselerdin’ ha’r tu’rli belgi ha’m de o’zgeshelikleri barlıq waqıtta da bizin’ seziw ag’zalarımızg’a ta’sir etip turadı. Na’tiyjede bizde ha’r tu’rli seziwler payda boladı. Sonday-aq, nurlardın’ ko‘zimizge ta’sir qılıwı natiyjesinde ko’riw seziwi, ha’r tu’rli tezlik ha’m ku’shleniwdegi hawa tolqınlarının’ qulag’ımızg’a ta’sir etiwi na’tiyjesinde esitiw seziwi, dem alıw waqtında hawa menen birge murın boslıg’ına kirgen ha’r tu’li mayda bo’lekshelerinin’ ta’siri na’tiyjesinde iyis seziwi, qanday da bir na’rseni qolımız yaki denemizge tiyip ta’sir etiwi na’tiyjesinde teri (taktil – qanday da bir na’rsenin’ terimizge tiyiwi) yaki basım seziwi ha’m usı sıyaqli seziwler ha’r dayım payda boladı.
Demek, seziw dep, a’tirapımızdag’ı qubılıs ha’m ha’diyselerdin’ seziw ag’zalarımızg’a tikkeley ta’sir etiwi na’tiyjesinde olardın’ ayırım belgi ha’m o’zgesheliklerin miyimizde sa’wleleniwine aytamiz.
Seziw biliw processleri ishinde a’piwayı psixologiyalıq process bolıp, sırtqı ortalıqtag’ı qubılıs ha’m ha’diyselerdi sa’wlelendiredi. Sırtqı ortalıqtan keletug’ın qozg’atıwshılardın’ ayırım retseptorlarg’a tikkeley ta’sir etiw arqalı ayırım belgi ha’m o’zgesheliklerin ha’m organizm ishki jag’dayın sa’wlelendiredi. Bizge belgili, insannan seziwdin’ da’slepki basqıshı ishki sezimnen baslanıp, keyinshelli ol logikalıq biliwge o’tedi. Seziw ham a’piwayı psixologiyalıq process bolg’anı menen onin’ ju’zege keliwi o‘z-o‘zinen payda bolmaydı. Olarg’a tiykarınan to’mendegiler kiredi:
Seziw ag’zalarina ta’sir etetug’ın qubılıs ha’m ha’diysenin’ bolıwı .
Sezetug’ın apparat, yag’niy analizatordın’ bar bolıwı. Ma’selen, hawanın’ suwıqlıg’ın, temirdin’ qattılıg’ın, qardın’ jumsaqlıg’ı ha’m basqaların sezemiz.
Seziw qabıl etiw menen baylanıslı boladı, lekin qubılıs ha’m ha’diyseni qabıl etiwden aldın onı seziw kerek, sonın’ ushın seziwler materiyanın’ seziw ag’zalarımızg’a ta’siri na’tiyjesi bolıp tabıladı. Seziw mag’lıwmatlardı qabıl etip, tan’lap, toplap, har bir sekundta xabarlar ag’ımın qabıl etip ha’m qayta islep miyge jetkerip beredi. Na’tiyjede do’gerek - a’tiraptag’ı sırtqı du’nyanı ha’m organizm o‘z ishki jag’dayın adekvat “say” sa’wlelendiriwi payda boladı. Seziw ag’zalari sırtqı ortalıqtın’ insan sanasına alip kiretug’ın jollardın’ biri.