Oqiw materiallari

TEMA: QABIL ETIW


REJE:
1.Qabıl etiw haqqında tu’sinik. Nerv-fiziologiyalıq tiykarları, o’zgeshelikleri ha’m nızamlıqları.
2.Qabıl etiwdin’ tiykarg’ı qa’siyetleri ha’m tu’rleri.
3.Qabıl etiwde predmet ha’m fon, anıq ha’m jeke o‘z ara mu’na’sibetler

1.Qabıl etiw haqqında tu’sinik. Nerv-fiziologiyalıq tiykarları, o’zgeshelikleri ha’m nızamlıqları .
Insan ayırım jaqtı yamasa ren’li, sesler yamasa baylanıslardın’ u’yrenilmegen du’nyasında emes, deneler ha’m formalar, quramalı jag’daylar du’nyasında jasaydı. Insan ta’repinen qabıl etiletug’ın na’rseler onin’ ko‘z aldında anıq ko’rinisler payda boladı.[2]
«Seziw» ha’m «qabıl etiw» tu’sinikleri o‘z ara bir-biri menen baylanıslı bolıp, lekin olar ortasinda tu’p negizgi parıqlar da bar. Qosılıw na’tiyjesinde ayırım seziwler anıq qabıl etiw ge aylanadi, o’z aldına belgilerdi sa’wlelendiriwden anıq deneler yamasa ziyatların sa’wlelendiriwge o’tedi. Sonın’ ushın qabıl etiw din’ seziwden tiykarg’i o’zgesheligi, bizge ta’sir o’tkiziwshi barlıq zatlardı an’law, yag’nıy, denenin’ barlıq qa’siyetleri menen birgelikte anıq sa’wlelendiriwdin’ predmetliliginen ibarat .[1]
Solay etip,qabıl etiw – bul dene ha’m ha’diyselerdi, olardın’ seziw-tuyg‘u organlarına tikkeley ta’sir ko’rsetilse anıq sa’wlelendiriw psixikalıq processi.[1]
Qabıl etiw – bul seziwlerdin’ a’piwayı jıyındısi emes .qabıl etiw processinde seziwlerden tısqarı, aldın’g’i ta’jiriybe,qabıl etiw etilgenlerin an’law, sonday-aq, este saqlaw processleri qatnasadı. Sonın’ ko‘p jag’daylarda qabıl etiw insannın’ perseptiv sisteması dep ataladı.
Ha’zirde ko’z-qaraslardı biliw processine tiyisli tu’rli teoryalar bar. Bul teoriyalarda tiykarg’ı itibar ishki-sezim organlarına ta’sir ko‘rsetiwshi sırtqı dereklerdin’ an’lang’an perseptiv su’wretlerge aylanıwına qaratılg’an.
Psixofiziologlardın’ izertlewlerine qarag’anda,qabıl etiw analiz islerdi alıp barıwın talap etiwshi ju’da’ quramalı processdir. Qabıl etiw processine ha’mme waqıt ha’reketli quramı bo’limler (anıq zatlardıqabıl etiw de zatlardı uslap ko’riw ha’m ko‘zler ha’reketi; so’ylewdiqabıl etiw de sa’ykes kelgen seslerdi aytiw) kiritilgen boladı. Sonın’ ushın qabıl etiw di subekttin’ perseptiv (qabıl etiwi) xizmeti sıpatında belgilew maqsetge muwapıq boladı. Bul xızmettin’ na’tiyjesi bolıp, real o’mirimizde ushırasıwımız mu’mkin bolg’an na’rse haqqındag’ı anıq eleslew esaplanadı.[2]
Deneni anıq sa’wlelendiriw ta’sir etiwshi belgilerdin’ (ren’, forma, da’m ha’m t.b.) anıq toplamınan, bir waqıt tın’ o’zinde bar bolmag’anlardan tiykarg’ı jetekshi belgilerdi ajıratıp alıwdı talap etedi.qabıl etiw din’ usı perseptiv ko’rinistin’ qa’liplesiw basqıshında oy-pikir ha’m qatnasıwı mu’mkin dep shamalaydı. Lekinqabıl etiwdin’ keyingi basqıshı tiykarg’i a’hmiyetke iye bolg’an toparlardı birlestiriwdi ha’m qabıl etilgen belgiler toplamı menen dene haqqındag’ı aldın’gı bilimlerdi salıstırıwdı talap etedi, yag’nıy qabıl etiw procesinde este saqlaw qatnasadı. Eger ko’rsetilip atırg’an dene haqqındag’ı ko’z qarastı salıstırıwda u jetkizilgen axborot penen say kelse deneni tanıp alıw ju’z beredi ha’m uqabıletiledi, egerde say kelmese, subekt onı tawmag’ansha, kerekli sheshimdi izlew dawam ettiriledi.
Qabıl etiwde ol yamasa bul deneni qabıl qılıw niyeti, onı qabıl etiw za’ru’riyatı yamasa ma’jbu’riyatı, jaqsıraqqabıl etiwge erisiwge bag’darlang’an erk ku’shi, bunday ziyatlarda payda bala tug’ın juwapkershilik u’lken a’hmiyetke iye. Real du’nya denesin qabıl etiwde insannin’ dıqqati ha’m bag’darlang’anlıg’ı da qatnasadı.
Qabıl etiwge bolg’an mu’na’siybetimiz qabıl etiw processi ushın u’lken a’hmiyetke iye. Dene bizge qızıqlı yamasa biz og’an biypa’rwa bolg’anlıg’ımız ushın, u bizde tu’rlishe seziw-tuyg‘uların oyatıwı mu’mkin. Bizge qızıqlı bolg’an dene belsene qabıl etiliwi, kerisinshe, bizge parıqsız bolg’an deneni sezbewimiz de mu’mkin .
Solay etip, qabıl etiw – bul bizge ta’sir ko’rsetip atırg’an na’rseni biliwge qaratılg’an ju’da’ qıyın , sonın’ menen birge, ulıwma process .¹⁸
Qabıl etiwdin’ fiziologiyalıq tiykari bolıp ishki-sezim organları, nerv talaları ha’m oraylıq nerv sistemasında ju’z beretug’ın processler bolıp esaplanadı . Nerv qozg’alısi qozg’atıwshılardan ishki-sezim organlarındag’ı nerv tu’yinlerinin’ oraylıq proeksiyasınan ibarat bolg’an qabıqtın’ sensor tarawlarına o’tkeriledi. Proeksiya tarawı qaysı organ menen bolg’anlılıg’ına qaray, belgili bir sensor axborot qa’liplesedi .
Seziwler mira’t etilgen bag’dar da’rejesindeqabıl etiw procesinin’ quramı bo’legi sıpatında qa’liplesedi.qabıl etiwdin’ fiziologiyalıq mexanizmlerinin’ o‘zi, qozg’alıs bas miy qabıg’ının’ proeksiyalı tarawlarınan integrativ tarawlarına o’tkende, real du’nya ha’diyseleri obrazları qa’liplesiwinin’ tawsılıwı ju’z beretug’ın keyingi basqıshlarda anıq obrazdın’ qa’liplesiw processleri de qatnasadı. Sonın’ ushın qabıl etiw procesin juwmaqlawshı bas miy qabıg’ının’ integrativ tarawları, ko’binese, perseptiv tarawlar dep ataladı. Bul tarawlardın’ wazıypası proeksiyalı tarawlardın’ waziypasınan tu’pten parıq qıladı. Bul parıq ol yamasa bul taraw xızmetinin’ izden shıg’ıwı ko‘zge taslanadı. Ma’selen, ko’riw proeksiyalı tarawının’ xizmeti buzılg’anda oraylıq ko‘zinde a’zzilik payda boladı, yag’nıy, periferiya – ishki-sezim organlarının’ tolıq xizmetinde adam pu’tkilley ko’riw seziwlerinen ayırıladı, u hesh na’rseni ko’rmeydi. Integrativ taraw xizmetinin’zıyan ko’riwi yamasa izden shıg’ıw procesi basqasha tu’s aladı. Adam o’z aldına jaqtı daqlardı, qanday da bir belgilerdi ko‘redi, biraq ko’rgenlerin tu’sinbeydi. Og’an ta’sir etiwshilerdi an’lay almaydı, og’an jaqsı tanıs denelerdi ham tanımay qaladı. Usag’an uqsas ko’rinis basqa modallıqlardın’ integrativ tarawları xizmetinin’ izden shıg’ıwında baqlanadı. Ma’selen, esitiw integrativ tarawlarının’buzılıwı adamlar insan so’ylewin tu’sinbey qaladı.
Qabıl etiwdin’ fiziologiyalıq tiykari, onin’ ha’reket xizmeti , emocional keshirmeleri, tu’rli oy-pikir processleri menen tıg’ız baylanısqanlıg’ı sebepli ja’ne de qıyınlasadı. Bunnan kelip shıqqan halda, seziw–tuyg‘u organlarında bas lang’an sırtqı qozg’atıwshılar ta’sirinde payda bolg’an nerv qozg’alıslari nerv oraylarına o’tedi, bunda olar qabıq tarawların qamrap aladı, basqa nerv qozg’alıslari menen o‘z ara ta’sirge kirisedi. O‘z ara ta’sirge kirisken ha’m qabıg’ının’ tu’rli tarawların qamrap alg’an bunday qozg’alıslar tu’riqabıl etiw din’ fiziologiyalıq tiykarin quraydı .
Qabıl etiwdin’ reflektorlik tiykarin I.P. Pavlov ashıp berdi. Onin’ ko‘rsetiwinshe,qabıl etiw din’ sha’rtli refleksler, yag’nıy, bas miy u’lken jarti sharları qabıg’ında a’tirap-a’lem hadiyseleri yamasa denelerdin’ retseptorlerge ta’siri na’tiyjesinde payda bala tug’ın waqtınshalıq nerv baylanısları jatadı. Bunda nerv baylanısları payda etken qozg’alısların qayta islewde analizatorlardın’ qabıq bo‘limleri yadrolarında analiz qılıw ha’m sintezdin’ quramalı processleri ju’z bergenligi sebepli, nerv baylanısları qozg’atıwshılar toplamı sıpatında ko’zge taslanadı. Analiz etiw ha’m sintez processleriqabıl etiw obektinin’ a’tirap-ortalıqtan ajıratıp alınıwın ta’miyinleydi ha’m usı tiykarında onin’ barlıq qa’siyetleri anıq obrazg’a birlesedi.[1]
Qabıl etiw procesin tamiyinleytug’ın waqtınshalıq nerv baylanısları eki tu’rli: bir analizator shegarasında ha’m analizatorlar ortasında payda boladıtug’ın tu’rlerge ajıratılıwı mu’mkin. Birinshi tu’rdegileri organizmge bir belgige iye bolg’an ko‘p ta’repleme qozg’atıwshılar ta’sir etiwinde o’z aldına orın iyeleydi. Ma’selen, bunday seskendiriwshi sıpatında esitiw analizatorına ta’sir ko‘rsetiwshi o’z aldına seslerdin’ o’zine ta’n uyg’ınlıg’ınan ibarat bolg’an qosıq xızmet qılıw mu’mkin . Bul toplam jalg’ız quramalı seskendiriwshi sıpatında xızmet ko’rsetedi. Bunda nerv baylanısları qozg’atıwshılar o’zine salıstırg’anda juwap ornına emes, ba’lkim olardın’ waqtınshalıq, kosmoslıq ha’m usı sıyaqlı mu’na’siybetlerine salıstırg’anda da payda boladı. Na’tiyjede u’lken jartı sharlar qabıg’ı da integraciyalaw yamasa quramalı sintez procesi ju’z beredi.¹⁹
Ko‘p ta’repleme seskendiriwshi ta’sirinde payda bala tug’ın nerv baylanıslarının’ ekinshi turi – bul tu’rli analizatorlar shegarasındag’ı baylanıslar, olardın’ ju’zege keliwin I.M. Sechenov associaciyalar (ko‘riw, kinestetik, seziw ha’m t.b.) barlıg’ı menen tu’sindirgen edi. Adamda bul assotsiaciyalar so‘zdin’ esitiletug’ın obrazı menen birgelikte ku’zetiledi, bundaqabıl etiw anıq lıq ozgesheligine iye boladı. Ma’selen, eger ko‘zlerin’izdi baylap qoyıp, qolın’ızg’aaylanbalı dene tutqızılsa, aldınnan onı paydalanıw mu’mkinligi uqtırılsa, bunda siz onin’ o’zine ta’n iyisin seziwin’iz, tatıp ko’riwin’iz ha’m hesh qiynalmastan, ne haqqında ga’p ketip atırg’anlıg’ın tu’sinip alıwın’ız mu’mkin. Bunnan, analizatorlar ortasındag’ı baylanıslar esabınan na’seler yamasa ha’diyselerdin’qabıl etiliwi ushın arnawlı iykemlestirilgen analizatorları bolmag’an qa’siyetlerin qabıl etiwde sa’wlelendiriwin’iz mu’mkinligi kelip shıg’adi (ma’selen, na’rsenin’ u’lken ligi, sap awırlıgı ha’m basqalari).
Solay etip,qabıl etiw obrazın du’ziwdin’ quramalı processi tiykarında qozg’atıwshılardı jeke ko’riw sha’rayatları menen na’rse qa’siyetlerinin’ o‘z ara ta’sirin quramalı anıqlıq sıpatında esapqa alg’an halda ta’miyinleytug’ın ishki analizatorlı ha’m sırtqı analizatorlı baylanıslar jatadı.