Oqiw qollanba

 
4-tema: Shash kútimi qaǵıydaları 
Shashtıń qurıwı yamasa keselleniwi nátiyjesinde qabırshaqlar da qurib, dál arsha aǵashınıń 
yong'og'i sıyaqlı yoyilib, ashılıp qaladı. Jeńil qospalar hám tábiy malhamlar járdeminde shash 
kútim etilse, teńgeler tegislenip, taǵı shashtı qattı qorǵaw ete baslaydı. Keri jaǵdayda, shashtıń 
reńi gúńgirt tartıp qalıwı múmkin. 

---

16 
Shash tolasining dúzilisi basınan uchigacha birdey 
bolǵanlıǵı sebepli, onı úyreniw qıyın emes. Biraq 
shashtıń tamırın úyreniw talay qıyınlaw. Egerde usta 
bilmasdan shashtıń ózegine zálel jetkezip qo'ysa, shash 
osishdan toqtamaydi. Lekin sozılmalı shashtıń tamırına 
unamsız tásir ótkeraversa, shash bólekan yamasa 
pútkilley to'kilib ketiwi múmkin. Sol sebepli usta 
ximiyalıq elementlardan paydalanıwda bilimpazlıq 
menen yondashib, tiykarınan, shashtıń tamırına ziyan 
jetkizbewlikke háreket etiwi kerek.
Shashtıń 
tamırı 
bas 
penenterisidagi 
shash 
qapshıqsında jaylasqan bolıp, may ajıratıwshı bózning may shıǵıw otıw jayı de oǵan tutasǵan 
boladı. Shash sol jerde payda boladı, ósip shıǵadı hám azıqlanadı. Bul qapshıq fanda pallıqula 
dep ataladı. Bas penenterisidagi tesiksheler arqalı shash tısqarına ósip shıǵadı. Shashtıń tamırı 
bas penenterisining maydanına salıstırǵanda múyesh formasında egilgan jaǵdayda jaylasadı. Ol 
o'saverib óz-ózinen tómenge egilib túsedi. Shashtı alıwda sol ózgeshelikti esapqa alıw zárúr. 
Shashtıń tómengi bólegi qalıńlasqan bolıp, «piyozcha» dep ataladı. Ol bas penenterisiga 
jaylasqan bolıp, so'rg'ichlari menen qan tamırları hám nerv talshıqlarına jalǵanǵan boladı. Olar 
shashtıń saw ósiwinde tiykarǵı wazıypanı oteydi. Piyazsha bolsa shash to'kilganda birge túsip 
ketedi. 
Shash qapshıqsı konussimon bolıp, joqarı tárepi jińishke, tómen tárepi hár tárepke keń 
yoyilgan boladı. Joqarıdaǵı jińishke bólegi bir tárepden may bózidan, ekinshi tárepden ter 
bózidan shıǵıp keliwshi jińishke naysimon koridorka tutasǵan halda, bas penenterisining 
tısqarısına shıǵıp turadı. Shash qapshıqsına shash bulshıq etleri de tutasǵan bolıp, olar 
epidermisdagi toqımalarǵa ulanib ketedi. Bulshıq etler kúshli tartıwǵanda bóz keskin siqiladi. 
Shashlar uzınlıǵı túrlishe bolıp, olar tez ósedi. Adam tuwılǵanda payda bolǵan shashlar ap-
alıs jıllar ósedi. 
Adam ǵarrıyishi menen shashtıń ósiwi de sustlashadi hám to'kila baslaydı. Shashqa reń 
beretuǵın toqımalardıń iskerligi tawısıwı nátiyjesinde shashlar oqaradi. 
Shashlar boshda ayriqsha halda jaylasadı. Ádetde, olar gruppa -gruppa bolıp ósedi. Tamırı 
bolsa teri astına múyesh formasında jaylasadı. Eńbektegi oramda shash kóbirek boladı. Oram 
shep yamasa ońǵa keskin sheńber kórinisinde jónelgen boladı. Basqı shashlar sanı túrlishe bolıp 
tabıladı. Ol adamdıń ırqı hám shashınıń reńine baylanıslı. Bas penenterisi maydanınıń 1 sm2 ge, 
ádetde, toq shashlıq talshıǵı 150-550 bolsa, ash reńli názik shashlar talshıǵı 180-750 dane boladı. 
Qara reńli shashlar sanı shama menen 100 000 bolsa, qońır shashlar sanı 150 000 taga jetedi. 
Shashtıń reńi odaǵı reńniń muǵdarına baylanıslı. Reńler jilosi shash daǵı pigmentlar 
muǵdarına qaray toq qara reńden aq-gúmisranggacha bolıwı múmkin. Bunday ashıq reńli 
shashlarda pigment ulıwma joq desa da boladı. Basqa barlıq reńdegi shashlar shash quramındaǵı 
pigmentlarning almasıwı nátiyjesi bolıp tabıladı. Jas balalardıń shashı ochroq bolıp, olar 
ulg'ayavergach, shashı da toq bolıp baradı. Jası tolıwǵa jetken sıyaqlında shash reńi tolıq 
turaqlılasadı. Qarigan tárepke shash oqara baslaydı, lekin geyde shash quwarıwı ertaroq júz 
beriwi múmkin. 
Shashtıń reńi adamdıń ırqına da baylanıslı. Arqa tárepte jasawshılardıń shash reńi ochroq 
boladı, Aziya mámleketleri hám Ortayer teńizi átirapında jasawshı xalıqtıń shashları toq reńde 
boladı. Shash ranggi naslden naslge ótedi. Shashtıń erte quwarıwı yamasa erte tógiliwi de 
naslden ótiwi múmkin. Házirde shash reńleri 10 gruppaǵa hám 50 xilga bólinedi. 
Shashtıń forması ırqiy yamasa nasliy bolıwı múmkin. Ush tiykarǵı ırq - mongoloid, 
yevropeoid hám negroidlarning shashları da ayriqsha formada boladı. Mongoloidlarga tiyisli 
adamlardıń shashları qattı hám turpayı, tuwrı yamasa azmaz tolqınsimon boladı. Evropalıqlardıń 
shashı názik, tolqınsimon yamasa azmaz buyra bolıwı múmkin. Negroidlarning shashı qattı 
bolıp, buyra yamasa oǵada buyra boladı. 
Shashtıń qalıńlıǵı da jasqa, ırqına hám nasline baylanıslı bolıwı múmkin. Uzınlıǵı bolsa 
túrlishe bolıp, bunıń sebepleri de túrlishe. Shashtıń ósiwine piyazshalar toqımasınıń kóbeyiwi de 
sebep boladı. Shash bir kúnde shama menen 0, 5 mm, bir ayda 1, 5-2 sm, bir jılda 15-20 sm 

---

17 
ósiwi múmkin. Shash artıwınıń tezleniwi onı qırqıp turıwǵa baylanıslı emes. Shashtıń omiri 
adamdıń salamatlıǵına baylanıslı. Saw shash, ádetde, 8-10 jıl jasaydı.