Oqsillarni identifikatsiyasiyalash resursi. Mundarija: Kirish

 
 
 
 
 
 

---

II.Bob. Oqsil identifikatsiyasiyalash qatnashadigan fermentlar va ularni 
ahamiyati. 
2.1. Oqsil identifikatsiyasiyalash qatnashadigan fermentlar. 
Oqsillarning identifikatsiyasiyalash. Oqsillar hujayra sitoplazmasining 
asosiy qismini tashkil etib molekulyar massasi 5-5.000.kDa bo`lishi mumkin. Ular 
aminokislotalardan tuzilgandir. Oqsillar tarkibiga 20 dona aminokislota kiradi. 
Ammo oqsillar tarkibiga kirmaydigan aminokislotalarning soni birmuncha ko`proq. 
Oqsillar tarkibiga kiruvchi aminokislotalar α-aminokislotalar deyiladi va L-qatoriga 
talluqlidir. Ularning tuzilishini quyidagi umumiy formula orqali ifodalash mumkin: 
R-CH-COOH NH
2
-R radikali o`rniga N atomi, uglerod (alifatik yoki 
aromatik) guruhi, qutbli guruhlar, karboksil yoki ishqorli guruh bo`lishi mumkin. 
Oqsil molekulasidagi aminokislotalar bir-biri bilan peptid bog`lari -NH-CO- 
orqali bog`langandir. Ikkita aminokislotaning bog`lanishi dipeptid, uchtasi-tripeptid 
va hokazo. O`simliklardagi ayrim polipeptidlar erkin holda ham uchrashi va 
fiziologik jihatidan faol bo`lishi mumkin. Masalan, glutation tripeptidi. Peptid 
bog`laridan tashqari oqsil molekulasida boshqa bir kovalent bog`lari disulfid -S-S- 
bog`lari ham uchrashi mumkin. Ular oqsil molekulasining ayrim uchastkalarini yoki 
alohida polipeptidni bir-biri bilan bog`lashi mumkin (XI.7-rasm). 
Oqsil tarkibida uchrovchi boshqa bog`lar masalan, vodorod yoki ishqoriy va 
nordan guruhlarni bog`lovchi ion bog`lari va ayrim polipeptidlarning uzaro 
ta`siridan hosil buluvchilarning suv bilan o`zaro ta`sirini kamaytiruvchi gidrofob 
bog`lar va hokazolar juda kuchsiz bog`lar hisoblanadi. Masalan kovalent bog`larni 
uzish uchun -464 kJ energiya sarflansa vodorod bog`larini uzilishi uchun -18 kJ 
energiya yetarlidir Har bir oqsilning tuzilishini peptid bog`lari hosil qilib uning 
tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning ketma-ketligi belgilaydi va bu holat 
oqsillarning birlamchi tuzilishini belgilaydi. 
Oqsilning yon molekulalarining o`zaro ta`siri natijasida vodorod bog`lari 
vujudga keladi va oqsil molekulasiining buralishiga ya`ni α-spiral holatiga utishiga 

---

olib keladi. Oqsillarning α-tuzilishidan tashqari β-tuzilish ham mavjud. Agarda ct-
tuzilishda vodorod bog`lari polipeptidning o`zichida vujudga kelsa, β-tuzilishda 
vodorod bog`lari peptid molekulalari orasida vujudga keladi. Ushbu ikkala a va (3-
tuzilishlar birgalikda oqsilning ikkilamchi ko`rinishini yuzaga keltiradi. 
Oqsil molekulalarining turli tuman ko`rinishda joylashishi va oqsil 
zanjirlari orasdagi masofalar to`rlicha bo`lishligi sababli oqsilning uchlamchi 
tuzilishi ham vujudga keladi. 
Fermentlar va ayrim oqsil hosilalari ko`pchilik hollarda bir birlari bilan 
nokovalent ya`ni vodorod va van-der-vals bog`lari bilan bog`langan bo`ladi. Ushbu 
kompleks oqsillarning to`rtlamchi tuzilishini belgilaydi. To`rtlamchi tuzilishga ega 
oqsillar alohida subbirliklarga dissotsiyalanishi va yana yangidan kompleks hosil 
qilishi mumkin. Buni biz oqsillarni etil spirti yordamida chuktirish va suv qushib 
yana avvalgi holga olib kelish orqali kuzatishimiz mumkin. 
Oqsillarni shakli bo`yicha ikki guruhga fibrillyar va globulyar guruhlarga 
bo`lish mumkin. 
Oqsillar, ularning tarkibiga kiruvchi aminokislotalar singari erkin karboksil 
va amin guruhlarini tutishi mumkin. Shuning uchun ham ular amfoter birikmalar 
hisoblanadi,ya`ni ular kislotalik va ishqoriy xossalarni namoyon qilishi mumkin. 
Masalan, oqsillar nordon muhitlarda ishqoriy sifatlarni namoyon qilsa, ishqoriy 
muhitda kislotalik xossalarini namoyon qiladi. Shuning uchun ham kislotalik 
muhitda oqsil molekulalari musbat zaryadga ega bo`lsa, ishqoriy muhitda uning 
teskarisi manfiy zaryadlangan bo`ladi. Agar biz oqsil eritmasi orqali elektr tokini 
yuborsak ishqoriy eritmada oqsil molekulalari anodga tomon, kislotalik eritmada esa 
katodga tomon harakatlanadi. 
Nordon muhit Izoelektrik nuqta Ishqoriy muhit 
R – CH – COOH R – CH – COO
–
R – CH – COO
–
NH
3
+
NH
3
–
NH
2

---

Oqsillarning mana shu xususiyatidan ularni poliakrilamid gelida elektroforez 
usulida ajratishda foydalaniladi. 
Agarda reaksion muhitda manfiy va musbat zaryadlarning miqdori bir-biriga 
teng bo`lsa bu izoelektrik nuqta deyiladi. Oqsillar bunday holatda juda ham kam 
eruvchanlikga ega bo`lib eritmalarda yengil cho’kmaga tushadi. 
Oqsil molekulalarining turli qismlari har xil gidrofillik xususiyatlariga ega. 
Masalan karboksil (COOH) guruhi to`rt molekula suvni bog`lash xususiyatiga ega 
bo`lsa amin guruhi (NH
2
) bir molekula suvni bog`lash xossasiga ega. Mana shu holat 
tufayli oqsil molekulasi doimo suv molekulasi bilan o`ralgan bo`ladi va oqsilga 
yaqin suv molekulalari qatiy ravishda oqsil tomonga bo`rilgan bo`ladi, α sal 
nariroqda esa tartibsizroq bo`ladi. 
Oqsillarning suv qobig`i molekulaning turg`unligini belgilaydi. Oqsil
molekulalariga suvning birikishiga yana bir sabab har bir suv molekulasining to`rtta 
qutbga ya`ni ikkita manfiy va ikkita musbat qutbga egaligidir. 
Ayrim sharoitlarda masalan eritmalarda (sitoplazmada) oqsillar gel holatida 
bo`lishi mumkin. Bu hol erkin oqsil molekulalarining, o`rtasida suv molekulalarini 
tutgan to`rsimon holatga o`tishi bilan bog`liqdir. Mana tursimon holatning buzilishi 
va sitoplazmadagi oqsillarning kam yopishqoq holatga o`ishi oqsillarning 
suvlilanishi tufayli ro`y beradi va zol holati deyiladi. Mana shu sitoplazma 
holatining gel-zol va zol-gel holatlariga utishi o`simliklarning chidamliligida 
alohida ahamiyatga ega. 
Oqsil molekulalarining har-biri faqat ungagina xos inokislotalar ketma-
ketligiga ega va bu holat DNK asosida sintezlanadigan mRNK molekulasining 
tuzilishi tufaylidir.Oqsilning tuzilishi haqidagi informatsiya mRNK molekulasida 
har biri bitta aminokislotani ifodalovchi kodonlarda joylashgandir. Har bir kodon 
uchta azotli asosdan (tripletdan) tuzilgan bo`lib ushbu azotli asoslar meflum bir 
ketma-ketlikda joylashgandir. Oqsillarning sintezlanishi translyatsiya jarayonida 
sitoplazmadagi mRNK asosida amalga oshadi. Translyatsiyaning mexanizmi 

---

transkriptsiyaga 
nisbatan 
anchagina 
murakkabdir 
(XI.8-rasm). 
Masalan 
transkriptsiya jarayonining borishi uchun 15-20 xil oqsil molekulasi zarur bo`lsa 
translyatsiya jarayonining borishi uchun 50 xildan ko`proq maxsus oqsillar zarurdir. 
Translyatsiya jarayonining yo`nalishi va jadalligi asosan uchta omilga bog`liq 
bo`lishi mumkin: a) informatsion matritsalarning miqdori ya`ni maxsus mRNKlar. 
Maxsus RNKlar miqdori esa ularning sinteziga, tashiluviga, saqlanishiga, 
faollanishiga va parchalanishiga bog`liqdir. b) Translyatsiya apparatining boshqa 
komponentlarining mavjudligiga, ya`ni ribosomalar, tRNK, aminokislotalar, ATF, 
GTF, sintetazalarga, translyatsiya`ning ribosomalardan tashqarigi komponentlariga, 
regulyator oqsillarning mavjudligiga bog`liqdir. v) zarur fizik-kimyoviy 
sharoitlarning (pH) mavjudligiga. 
Oqsillar sintezining boshqariluvi tashabbuskor kompleksning shakllanishiga 
ham bog`liqdir. 
Oqsillarning sintezlanishi jarayoni initsiatsiyadan tashqari elongatsiya va 
terminatstya jarayonlarini ham utadi. Aminokislotalar polipeptidlarning tarkibiga 
kirishi uchun ular avvalo faollanishi zarur. Ushbu jarayon ATF va tRNK-sintetaza 
fermenti ishtirokida borib aminoatsiladenilat hosil bo`lishi bilan qaror topadi. Bu 
birikma esa yuqoridagi fermentlar ishtirokida maxsus tRNKga birikadi. Bu yerda 
shuni aytib o`tish lozimki, har bir aminokislota uchun eng kamida bitta maxsus 
tRNK va bitta aminoatsil-tRNK-sintetaza mavjuddir. 
Polipeptid zanjirining ortishi mRNK molekulasining 5-tomonidan 
boshlanib oqsil sintezining uchta bosqichi davriy ravishda, to polipeptid zanjiri 
to`la shakllangunicha davom etadi. 
Oqsil sintezining birinchi bosqichida aminokislotani ribosomaga tashib 
kelgan maxsus tRNK o`zining triplet antikodoni bilan aminoatsil markazidagi (A) 
mRNK molekulasining uxshash kodoni bilan birikadi (10.3-rasm). Bu bog`lanish 
elongatsiya`ning ikki faktori EG` mavjudligiga bog`liq. Bularning bittasi GTF bilan 
uzaro bog`lanadi. 

---

Oqsil sintezining ikkinchi bosqichida peptidiltransferaza fermenti ishtirokida 
tRNK bilan birikkan aminokislota va polipetid zanjiridagi mavjud aminokislota 
o`rtasida peptid bog`i vujudga keladi. Bunda peptidil markazda (P) joylashgan 
polipeptid yangi aminokislota o`rniga, ya`ni A-markazga suriladi. Shuning bilan 
birgalikda GTF parchalanadi va elongatsiya omili hamda GDF ajraladi. 
Oqsil sintezining uchinchi bosqichida peptidil-tRNK A-markazdan P-
markazga tomon siljiydi va shuning bilan birgalikda P-markazdagi tRNK ajraladi. 
Ammo tRNK molekulasining P-markazdan ajralishi uchun elongatsiya`ning 
uchinchi omili zarur. Ushbu uchinchi omilning ribosoma bilan uzaro ta`siri GTFaza 
faolligini beradi. Ribosomaning surilishi natijasida mRNK kodonining navbatdagisi 
A-markazga tushadi. Translokatsiya jarayoni uchun ikkinchi GTF energiyasi 
ishlatiladi. 
Ribosomalardagi polipeptid zanjirining sintezi to mRNK kodonlarining 
oxiriga (terminal mRNK kodoniga)yetmagunicha davom etadi. Bu kodon bilan 
terminatsiya`ning oqsil omili (RF) bog`lanadi. 
Terminasiya`ning oqsil omili (RF) faqatgina kerakli kodonni tanib qolmasdan 
badkim polipeptid zanjirining tRNK molekulasidan ajralishini ham taminlaydi. 
Polipeptid ajralganidan so`ng deatsillashgan tRNK va mRNK molekulalari ham 
ajraladi. Ammo mRNK molekulasining ajralishi ikkita ribosomadan tashqarigi 
oqsilli omil va STF energiyasi zarur. 

---