Oqsillarni identifikatsiyasiyalash resursi. Mundarija: Kirish

1.2. Oqsil tuzilmasi va funksiyasini identifikatsiyasiyalash resursi. 
Oqsillarning spirallashish darajasi har xil. Masalan, promiozinda — 100%, 
mioglobinda — 70%, ribonukleozada — 50%, pepsinda—28%, ximotripsinogenda 
—11% bo`ladi. Tuxum oqsillaridan biri lizotsinda spirallanish — 42% bo`ladi. 
YA`ni, uning molekulasida 129 aminokislota qoddigidan faqat 55 tasi spiral hosil 
bo`lishida ipggarok etadi. 
Polipeptid spiral yanada taxlanib boradi. Natijada oqsilning uchlamchi tuzilmasi 
hosil bo`ladi. Polipeptid zanjirning ixcham (yigiq) fazoviy konformatsiyasi 
oqsillarning uchlamchi tuzilmasi deyshgadi (21-rasm). 
Mioglobinning fazoviy identifikatsiyasiyalash. 
Hozirgi kunda oqsillarning 100 dan ortiq uchlamchi tuzilmalari aniqlangan. Ulardan, 
ayniqsa insulin, ribonukleoza, ximotripsinogen, mioglobin, pepsin, gemoglobin, 
subtilizin, lizotsin, kaltsiy boglovchi oqsil, karboksipeptidaza A va boshqalar to`liq 
o`rganilgan . Oqsilning uchlamchi tuzilmasi. Karp baligidan ajratib olingan kaltsiy 
boglovchi muskul. 
SHunday 
qilib, 
bir-biriga 
o`xshash 
bo`lgan 
oqsillarning 
identifikatsiyasiyalash su` muhitida oqsil molekulasini ma`lum bir tartibli tuzilmaga 
kirishga go`yo majbur etadi va biologik faol bo`lib, muxitning ta`siriga qarab 
o`zgarib turishi mumkin. Ulardagi chuqur o`zgarishlar oqsil molekulasining 
butunlay yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Funktsiyasi o`xshash bo`lgan kolloid 
oqsillarning uchlamchi tuzilmasi dinamik holatda oqsillarning tuzilmasi ham 
(mioglobin, gemoglobin, degidrogenazalar) bir-birigao`xshashbo`ladi. 
Oqsillarning 
to`rtlamchi 
tuzilmasi 
kichik 
birliklardan 
tashkiltopgan 
oqsilmolekulalarining fazoviy konfiguratsiyasi oqsilning to`rtlamchi tuzilmasi 
deyiladi. Hozirgi kunda ultratsentrifugalash va gelfiltratsiya yordamida sifat 
jihatidan oqsillarning 500 dan ortiq to`rtlamchi tuzilmalari aniqlangan. 
Ko`pincha molekulyar massasi 50 - 60 mingdan katga bo`lgan oqsillar to`rtlamchi 
tuzilmaga, chigal molekulyar massasi undan kichik bo`lganlari asosan uchlamchi 
tuzilmaga ega bo`ladi. 

---

Oqsilning 
to`rtlamchi 
tuzilmasiga: 
gemoglobin, 
immunoglobulin, 
laktatdegidrogenaza, katalaza, tamaki mozaikasi virusi kiradi. To`rtlamchi tuzilmali 
oqsillar ichida fermentlar ko`p. Oqsillarning molekulyar massasi yuqori bo`lgani 
uchun ular kolloid xossaga ega. Oqsil molekulasi suvda mayda zarrachalarga 
bo`linib, suv dipollari bilan o`ralgan kolloid eritma hosil qiladi. Oqsil fazodagi 
ma`lum fizik -kimyoviy va biologik xossalarga ega. Uning tabiiy nativ holati turli 
tuzlar eritmasi ta`sirida o`zgaradi. 
Oqsil zarrachalari cho`kadi, nativ holatining bunday yo`nalishiga denaturatsiya 
deyiladi
Denaturatsiyaning chizmaviy tasviri: a-nativ molekula; b-globulaning yoyilishi; v-
tasodifiy. 
Uning biologik funktsiyasi o`zgarib, erish xususiyati yo`qoladi. Bu jarayonda 
oqsiddagi peptid boglar uzilmaydi, ammo -5-5-boglar, vodorod boglari echilib, 
oqsilning tabiiy shakli buziladi. Ta`sir etuvchi agent chetlatilsa, denaturatsiya 
ma`lum chegarada qaytarilib, oqsilning nativ holati tiklanishimumkin. 
Buhodisarenaturatsiya deyiladi. Oqsillarning identifikatsiyasiyalash: 
katalitik 
funktsiyasi 
— 
kimyoviy 
reaktsiyalarni 
yuksak 
darajadagi spetsifiklik bilan tezlapggaradi; 
tuzilma 
funktsiyasi 
— 
terining 
shox 
qatlami, 
soch 
va 
tirnokdarda 
bo`lib, 
keratinlar 
deb 
ataladi. 
Agar 
muskul 
va 
jigarda - 22% oqsil bo`lsa, miyada - 11%, yog to`qimasida - 6% 
oqsil 
bor. 
Miozin 
va 
aktin 
muskullarda 
uchraydi, 
albumin, 
gemoglobin, globulin va boshqalar qonda aylanib yuradi; 
energetik funktsiyasi — 1g oqsil to`liq parchalanganda 17,6 kJ energiya ajralib 
chiqadi; 
transport 
funktsiyasi 
— 
organizmni 
kislorod 
bilan 
ta`minlanishi 
va 
karbonat 
angidrid 
gazining 
chiqarilib 
yuborilishi murakkab oqsil gemoglobin orqali amalga oshiriladi.
Oqsillar xujayrada boshqa brikmalarga (ximiyaviy komponentlarga) karaganda 
ancha 
kup 
jarayonlarda 
xilma-xil 
funktsiyalarni 
bajaradilar. 
Xamma proteinlarning struktura elementlari bir xil aminokislotalar dan iborat 

---

bulsa xam, ularning oksil molekulasidagi nisbiy mikdorlari va joylashish 
urinlari turlichadir. Kup minglab oklillarni sistemali va mantikiy klassifikatsiyasi 
ularning ximiyaviy strukturasiga asoslangan bulishi kerak. Ammo 
bu klassifikatsiya soddarok printsiplar-ularning funktsiyasi, kelib chikishi, 
joylanishi, erish xususiyati, sodda yoki murakkabligi asosida tuzilgan. Proteinlar 
bajaradigan funnktsiyalar fakat oksil molekulalari uchungina xos bulib, aksari 
takrorlanmasdir. Eng muxim identifikatsiyasiyalash kuydagilar: 
— katalitik funktsiyasi — shu vaktgacha kashf etilgan barcha biologik 
katalizatorlar - fermentlar oksilardir. Bir xujayrada ularni soni 2000 dan ortik. 
Katalitik fakat oksilargagina xosdir. 
— extiyot ozika moddasi sifatida — oksilar chegaralangan mikdorda konda, ba‘zi, 
tukimalarda, kup mikdorda usayotgan xomilada, usimliklar donida, tuximdan va 
sutda bulib, zarur bulgan sharoitda sariflandilar. 
— transport funktsiyasi — konda kislorodni tashish funktsiyasini oksil- 
gemoglobin tomonidan bajariladi. Proteinlar konda lipidlar ba‘zi garmonlar, metal 
ionlari bilan kompleks xosil kilib ularni tegishli tukimalarga yetkazidilar. 
— ximoya funktsiyasi —barcha immun tanalar oksilardir. Ular organizimga kirgan 
bakteriyani, yot oksilarni yuksak spetsifiklik bilan boglaydilar, parchalaydilar, 
zararsizlantiradilar. 
— kiskarish funktsiyasi muskullarning kiskarishi oksillarning ishtirokida sodir 
buladi. Ularning eng muximlari aktin va meozin kiskaruvchi muskul tolalarini xosil 
kiladi. Meozin yana fermentlik faoliyatiga ega. 
— oksil garmonlar — barcha ichki sekretsiya bezlarining maxsulotlari peptid va 
oksil tabiatiga ega masalan: insulin, oshkozon osti bezi garmoni, usish garmoni va 
boshkalar. Ular organizimni moddalar almashinuvini roslab turadilar. 
— struktura funktsiyasi — oksilar biriktiruvchi tukimalarning asosiy kurilish 
materialidir: keratin, kologen, elastin anashular jumlasidan lekin oksilar xujayra 

---

skleti, xramosomalar, membrana,ribosomalar, retseptorlar tarkibida boshka 
moddalar bilan katnashadilar. Oksilarni ularni tartibiga karab ikki kategoriyaga 
bulish mumkin: sodda oksilar-proteinlar va murakab oksilar proteidlar. Birinchi 
kategoriyaga tegishli oksilar fakat protein molekulasidan iborat bulib, boshka 
kushimcha komponentlar tutmaydilar. Murakkab oksillar polipeptid zanjiridan 
tashkari, unga boglangan peptid bulmagan organik yoki onorganik grupasi 
saklaydilar. Prostetik grupa yunoncha kushimcha demak. Bu komponentning 
kimyovi tabiatiga karab murakab oksilar kuydagi grupalarga bulinadi: gliko 
proteidlar, uglevod, metolo proteidlar, metal ioni, gimo proteinlar, gem, 
flavoproteinlar-flavinlar fosfor proteinlar, fakat kislota koldigi va lipo proteinlar-
lipid grupasini tutadi.
Oksillarni ximiyaviy urganishdagi dastlabki ish ularni xujayra masasidan yoki 
biologik suyukliklardan toza xolda ajratib olishdir, lekin oksilarni ajratib 
olish uncha xam oson emas. Oksilarni ajratishdagi asosiy kiynchilik ularning 
bekarorligi bilan boglik. Ular yukori temperatura, kuchli kislota va ishkorlar, juda 
kup reaktivlar ta‘sirida uzlarini tabiy “nativ” xususiyatlarini yukotadilar. Bu jarayon 
d ye n a t u r a ts i ya deyladi. Oksilarni ajratib olish va tozalashning xama 
boskichlarni, ularning bekarorligini xisobga olib, yumshok sharoitda utkazilishi 
oksilar ximiyasini asosiy shartidir. Oksilarni ajratib olishda uchraydigan navbatdagi 
kiynchilik biologik materialardan olinadigan murakkab aralashmalarda oksil 
molekulalarida ular bilan aralashgan xolda birga buladigan va ular bilan komplekslar 
xosil kiladigan boshka organik brikmalar lipidlar, uglevodlar, nukleid kislotalarda 
kutilishdi. Masalan: oksilarni ajratish kup xujayra proteinlarning suvda eriydigan 
lipidlar bilan boglanishi tufayli ularning ekstraktsiyasini kiynlashtiradi. Xujayra 
komponentlari yoki boshka moddalar bilan birikan oksilarni eritma shaklida utishini 
detergentlar (parchalovchi moddalar) modalarning kuchsiz eritmalari va organik 
eritmalar yengilashtiradi. Oksillarni suvli eritmalardan ajratish uchun eritmaga 
onorganik tuzlarning yetarli mikdorini kushib chuktirish usuli kup kulaniladi. Bu 
maksad uchun eng kup ishlatiladigan tuz suvda yukori erish xususiyatiga ega bulgan 
ammoniy sulfatdir bu tuzni kushib eritmani turli darajada tuyintirish yuli bilan 

---

oksillar bir - biridan ajratiladi. Boshka sulfatlar, masalan: magniy sulfat 
eruvchanligi amoniy sulfatga karaganda ularning afzalligi shundaki bu tuzlar bilan 
chuktirilgan oksilarda azot mikdorini bevosita analiz kilish mumkin sulfatlardan 
tashkari natriy, kaliy fosfatlardan chuktiruvchi omil sifatida foydalaniladi. Metall 
tuzlarning yana bir muxim xususiyati shuki, ular oksillarni eritmada turginlashtiradi, 
temperatura xamda kislotalilikni buzuvchi tasiridan saklaydi. 
Organik erituvchilar jumladan etanol, atsitonlar xam, oksillarni suvli 
eritmalardan chuktirishda foydalaniladi. Bu usul kuyi xaroratda (-10
0
С ga yakin) 
temperaturada yaxshi natija beradi. Oksillarni ajratib olish va tozalash uchun 
ularning satxi katta turli kalloid zarachalar yuzasida turlicha adsorbtsiya kilinishi va 
elektr maydonila turli tezlikda xarakatlanishidan foydalanadigan xromatografiya va 
elektroforez usularining turli variantlari ayniksa yukori samara bilan ishlatiladi. 
Bu usul preporativ maksad uchun, ayniksa okstlarni aralashmalardan tozalashda 
molekulyar elak usuli bilan gel xromotografiyasi keng kulaniladi. Bu usulda 
sefadeks deb ataladigan donachalar shaklidagi preporatlardan foydalaniladi. 
Donachalar suvni yaxshi kurganlaridan suvli muxitda katik ishib gel xosil kiladilar. 
Xromotografiya xronka shu gel bilan tulatiladi. Bu usul buycha moddalarni ajratish 
xamda katta molekulyar gulni statsionar pardasi bulgan ichki muxitga kira 
olmasdan tashkarida kolishlari va xarakatchan faza bilan kolonka buycha pastga 
siljishga asoslangan. Aksincha kichik molekulyar donachalar gel ichiga erkin 
shimiladilar va shuning uchun kolonka buylab sekinrok ruriladilar. Katta molekulyar 
masaga bir kattalika ega oksilar sefadeks donachalarning ichiga diffundirlanmay 
kolonkadan molektslyar masadan kattaligiga karab suyuklik bilan birga birinchi 
bulil kolonkadan chikadilar. Bu usuldan foydalanib turli oksilalarnimolekulalarning 
ulchamiga karab bir - biridan ajratib ularning molekulyar ogirliklarini belgilash 
mumkin. 
Elektroforez usulari bilan oksilarni ajratish oksil zarachalarning elektor 
maydonidagi xarakatchanligini belgilashga asoslangan oksilar molekulasida kup 
NH
3
+
(amoniy gruxi) va COO- (karbooksil gruxi) mavjud bulganidan ular manviy 

---

va musbat zaracha lardir. Elektor maydonida siljish tezligi asosan 
molekulalar zaryadigan, xamda shakllar ulchamiga boglik. 
Eritmada zaryadlangan molekulalarning maydondagi erkin xarakati 
elektroforotik jixozda belgilanadi. 
Keyingi yillarda oksillarni turli tashuvchilar xususan kattik tutib 
koluvchi muxitlar - kogoz, kraxmal geli, agar geli, poleaklamid geli, va 
boshkalarda xududiy elektroforez keng kullanmokda. Bu usulda 
oksilarning tekshirish uchun bufer bilan xulangan lenta shaklidagi filter 
kogozi gel karovatiga nukta yoki chizik xolatida bir necha oksil eritmasi 
tomiziladi kogozning uchi elektrodlar urnatilgan bufer eritmasiga botirib 
kuyiladi. Elektronlar turgun elektr okimi yuborilganda paydo bulgan 
elektr maydoni kuchi ta‘sirida kogozga tomizilgan oksillar zaryadning 
mikdori va belgisiga karab anod yoki katod tomonga bir necha santimetr 
siljiydi. Bufer bilan namlangan tutib turuvchi muxitlar shunday 
elektroforetik muxit tugdiradiki ularda oksil xam elektr uki xamda 
molekulaning kattaligi buyicha xarakat kiladi, chunki gel molekulasi elak 
sifatida xarakat kiladi.