O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o’rinbosari O. Abdiyev

Tarixiy xotirani aks ettiruvshi atamalarni yozing. Matndagi oxirgi fikr asosida munozara tashkil qiling.

2-topshiriq. Biror tarixiy hikoyani ifodali o‘qing, tarixiy so‘zlarning ma’nosini izohlang. Ko‘rgan tarixiy joyingiz, muzeyingiz haqida gapirib bering. Hozirgi kunda tarixiy obidalarga qanday e’tibor berilyapti? Shu haqda kichik hikoya yozing.


Tilning leksik qatlamlari.
O‘zbek tili lug‘at tarkibida o‘z va o‘zlashgan qatlam. Hozirgi o‘zbek tili lug‘at tarkibidagi so‘zlarning paydo bo‘lishi va kelib chiqish manbayi turlichadir.
Har bir til o‘z lug‘at tarkibi va grammatik qurilishiga ega bo‘ladi. Biroq xalqlar orasidagi ijtimoiy-siyosiy va lisoniy aloqalar ularning tillariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu holat, ayniqsa, tilning lug‘at tarkibida yaqqol seziladi. Barcha tillar singari o‘zbek tilida ham bu hodisa yuz bergan bo‘lib, buning natijasida tilimizning lug‘at tarkibida o‘ziga xos qatlam bilan birga boshqa tillardan o‘zlashgan qatlam ham ko‘plab uchraydi.
O‘z qatlamga turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlar bilan birga o‘zbek tilining o‘ziga xos bo‘lgan so‘zlar kiradi. Masalan: tog‘, tosh, yer, suv, oq, qora, bosh, bir, ikki, uch kabi.
Shuningdek, o‘z qatlamni o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida hosil qilingan yasama so‘zlar ham tashkil etadi. Bular:
a) o‘zbekcha so‘zlardan o‘zbekcha qo‘shimchalar yordamida yasalgan so‘zlar: suvoqchi, temirchi, terimchi, qo‘llanma;
b) o‘zlashma so‘zlardan o‘zbek tili vositalari yordamida hosil qilingan so‘zlar: limonzor, mardlik, ovqatlanmoq;
d) boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashgan so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: tilshunos, kitobxon, ultratovush kabi.
Demak, yasama so‘z qismlaridan biri o‘zga tilga oid bo‘lsa ham, yasalma so‘z shu tilning o‘zida yaratilgan bo‘lsa, bu so‘z o‘z qatlamga tegishli so‘z hisoblanadi.
Boshqa xalqlar bilan uzoq yillar davomida yonma-yon yashash, o‘zaro siyosiy-ijtimoiy, savdo-sotiq aloqalarining olib borilishi natijasida o‘zbek tiliga juda ko‘p tillardan ma’lum miqdorda so‘zlar o‘zlashgan. Bular:
Tojikcha: osmon, oftob, bahor, barg, kam, chala, agar, ham...
Arabcha: kitob, maktab, xalq, hayot, amma, rais, xuquq, ovqat, nomus, shifo.
Ruscha baynalmilal: brigada, televizor, agronom, radio, teatr, leksiya singari so‘zlardir.
O‘tmishda arab va tojik tillaridan so‘z o‘zlashtirish faol bo‘lgan. So‘z o‘zlashtirish asosan ikki usul bilan yuz beradi: 1) So‘z aynan olinadi. 2) Kalkalab olinadi. Kalkalab olishda so‘zning o‘zi emas, uning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Bunda:
1. Boshqa til so‘ziga xos ma’no zamirida ona tili materiali bilan yangi so‘z yasaladi: darslik (uchebnik), qatnashchi (uchastnik). So‘z o‘zlashtirishning bunday usuli to‘liq kalka deyiladi.
2. So‘z tarkibida o‘zga tilga oid so‘z bilan birga o‘z til qismlari ishtirok etadi: hamkurs (sokursnik), sportchi. Bu turdagi kalkalar yarim kalka deyiladi.
3. Semantik kalka. O‘zbek tilida bir qancha so‘zlar shu ma’noda qo‘llanadigan begona tildagi so‘zlarning ma’nolariga qarab, yangi ma’nolar olib semantik, ya’ni ma’no jihatidan kengaygan (semantik kalka). Misollar: akkumulyator o‘tirib qoldi (o‘tirdi-sel, jonli so‘zlashuv nutqida), quyon – biletsiz yo‘lovchi, bu yigit imtihonda yiqildi (provalilsya) kabi.