O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o’rinbosari O. Abdiyev

2-MAVZU: “O‘ZBEK TILI – DAVLAT TILI”
REJA:

• 
  O‘zbek tilining imlo qoidalari
  
• 
  “O‘zbek tili” matnni o‘qib tushunish.
  
• 
  “Men o‘zbek tilini o‘rganyapman” mavzusida suhbat.
  
• 
  Mutafakkirlarning til haqidagi fikrlaridan namunalar keltirish.
  

O‘zbek tilining imlo qoidalari
Lug`aviy, grammatik, uslubiy me’yorlar adabiy tilning h a m m a ko‘rinishlari uchun xarakterli, imlo va tinish belgilarga oid me’yorlar adabiy tilning faqat yo z m a shakli uchun, to‘g‘ri talaffuz me’yorlari esa faqat o g‘ z a k i nutq shakli uchun xosdir.
O‘zbek adabiy tili milliy tilning bir qismi bo‘lib fonetik, leksik, grammatik jihatdan sayqallashtirilgan, me’yorlashtirilgan tildir.
Adabiy til ikkita: og`zaki va yozma shaklga ega.
- og`zaki shakl – orfoepiyada
- yozma shakl – orfografiyada o‘rganiladi
ORFOGRAFIYA
Adabiy tilning yozma shaklini, to‘g`ri yozuv qoidalarini (imlo qoidalarini) o‘rganadi. Imlo qodalari quyidagi tamoyillarga – printsiplarga asoslanadi:
Fonetik yozuv- bu yozuv qoidasiga ko‘ra so‘z o‘zak-negizida birorta fonetik hodisa kuzatiladi. Fonetik hodisalarga asosga qo‘shimcha qo‘shilishi bilan yuz beradigan tovush tushishi, tovush almashishi, tovush orttirilishi hodisalari kiradi.
Tovush tushishi - bunga ko‘ra asosga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida asosda unli yoki undosh tovush tushib qoladi. Masalan:

• 
  past, sust so‘zlariga –ay fe’l yasovchi qo‘shimchasi qo‘shilsa tovush tushadi: pasay, susay.
  
• 
  ikki, olti, yetti kabi sonlarga jamlovchi son qo‘shimchasi qo‘shilsa (-ov, -ala, -ovlon) asosdagi i unlisi tushib qoladi: ikkov, yettalasi, oltov.
  
• 
  men, sen kabi olmoshlariga qaratqich va tushum kelishiklari qo‘shimchasi (–ni,-ning) qo‘shilsa: meni, seni, mening, sening.
  
• 
  bag`ir, ko‘ngil, shahar kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilsa ikkinchi bo‘g`indagi a, i, u kabi unlilar tushib qoladi: shahri, ko‘ngli, bag`rim, burni kabi.
  

Tovush orttirilishi - bunda asosga qo‘shimcha qo‘shilishi bilan asos tarkibida undosh tovushlar orttiriladi:

• 
  achi, isi, sasi so‘zlariga –q so‘z yasovchi qo‘shimchasi qo‘shilsa tovush orttiriladi: achchiq, issiq, sassiq.
  
• 
  u, bu, shu ko‘rsatish olmoshlariga jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari (–ga, -da, -dan) hamda –day, -cha qo‘shimchalari qo‘shilsa –n tovushi orttiriladi: unga, bunga, shunga, unda, bundan, shundan, shuncha, bunday.
  

Tovush almashishi (o‘zgarishi)- bunda asosga qo‘shimcha qo‘shilganda bir tovush boshqa tovushga almashadi:

• 
  bo‘ya, tara, sana, sayla, tanla kabi so‘zlariga –q yoki –v qo‘shimchalari qo‘shilsa, asosdagi -a tovushi -o tovushiga almashadi: bo‘yoq, sanoq, taroq, saylov, tanlov.
  
• 
  yosh, son, ot kabi so‘zlarga –a qo‘shimchasi qo‘shilsa: son+a = sana, ot+a = ata.
  
• 
  -ga, -gani, -guncha kabi –g tovushi bilan boshlanuvchi qo‘shimchalar oxiri –k, q tovushlari bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilsa, asos yoki qo‘shimcha tarkibida tovush almashadi: tekkuncha, terakka,chiqqani, buloqqa, oqquncha.
  
• 
  oxiri –k,-q tovushlari bilan tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda asos tarkibidagi jarangsiz tovush jarangli tovushga almashadi: buloq+i-bulog`i, yurak+i-yuragi, tilak+i-tilagi, bilak+i-bilagi. Lekin idrok, huquq, mashq, park, kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilsa. tovush almashishi yuz bermaydi: idroki, mashqi, huquqi, parki kabi.