O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

3.4. Kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi usulining bir elementi sifatida
Kalkulyatsiya-tannarxni aniqlash demakdir. Ushbu usuldan korxona mulklaridan ba’zilari hisobini yuritishda foydalaniladi. Masalan: ishlab chiqarilgan mahsulot, material tannarxini aniqlash. Shuningdek, savdo korxonalaridagi muomala harajatlari, moddalari, summalarini tovarlar bo‘yicha tegishli ravishda taqsimlashda ham Kalkulyatsiyadan foydalaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan (2003 yildagi o‘zgarishlar bilan) «Mahsulotlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom»da, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida vujudga keladigan harajatlar tarkibi yoritib berilgan.
Buxgalteriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bog‘liqlikdadir. Umuman, e’tibor berilsa, buxgalteriya hisobining hamma usuli ham o‘zaro uzviy bog‘liqlikdadir.
Kalkulyatsiya usulini schyotlar tizimi bilan bog‘liqligi shundaki, Kalkulyatsiya qilinishi talab etilayotgan mablag‘ bilan bog‘liq harajatlar tegishli schyotlarda aks ettirilganligidir.
Baholash bilan Kalkulyatsiyaning bog‘liqligi shundaki, Kalkulyatsiya orqali aniqlangan tannarxlar baholash ko‘rinishida hisobga olinadi.
Turli mablag‘lar tannarxi Kalkulyatsiya yordamida aniqlanadi, masalan: mehnat buyumlari, tayyorlanga nmahsulot, sotilgan tovarlar (ish, xizmat) tannarxi ham Kalkulyatsiya yordamida aniqlanadi.
Ushbu barcha mablag‘lar tannarxi hisoblanayotganda korxonani xo‘jalik barcha jarayonlaridagi – ta’minot, ishlab chiqarish, sotishdagi harajatlari hisobga olinadi.
Ushbu Nizomda barcha harajatlar qo‘yidagilarga guruhlangan:

1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan harajatlar:

   
   

A) bevosita va bilvosita moddiy harajatlar;

B) bevosita va bilvosita mehnat harajatlari;
V) boshqa bevosita va bilvosita harajatlar shu jumladan, ishla chiqarish xususiyatlariga ega bo‘lgan ustama harajatlar.
2 Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr harajatlariga kiritiladigan harajatlar:
A) sotish harajatlari;
B) boshqarish harajatlari (ma’muriy sarf-harajatlar);
V) boshqa operatsion harajatlar va zararlar.

3. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning umum xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha harajatlari:

   
   

A) foizlar bo‘yicha harajatlar;

B) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;
V) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash;
G) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar;
Yuqorida mahsulot tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan harajatlar keltirib o‘tildi.
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan bevosita va bilvosita moddiy harajatlar, bevosita va bilvosita mehnat harajatlari, shuningdek,boshqa harajatlar moddalari mavjud bo‘lib,ular Nizomda keng yoritilgan. Ob’ekt tannarxi Kalkulyatsiya qilinayotganda uning qay darajada aniq bo‘lishi hisobni to‘g‘ri yuritilishiga, harajatlarni tegishli schyotlarda aks ettirilishiga bog‘liqdir. Bunga erishish uchun harajatlar analitik hisobini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, harajatlar bilan bog‘liq,xo‘jalikni yaxshi yo‘lga qo‘yish, shuningdek,harajatlar moddalarini guruhlanishini yaxshi o‘zlashtiri bolish kerak bo‘ladi.
Mahsulot tannarxining to‘g‘ri aniqlash uchun harajatlarni davrlar bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash kerak bo‘ladi. Bunday holat gazeta va oynomalar uchun korxonalar obunasi davrida, shuningdek, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq harajatlar sarflangan davrda yuzaga keladi.
Ma’lumki,korxonalar obunani yilni oxirgi oylarida amalga oshiradilar, obuna to‘lovlari ham shu oylarda to‘lanadi. Vaholanki, obuna kelgusi yilning 12 oyi uchun mo‘ljallangandir. Shuning uchun ham obuna to‘lovlarini kelgusi yil 12 oyi uchun taqsimlab chiqish ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga tegishli harajatlarni qo‘shish maqsadlidir. Agar to‘langan obuna haqlari shu to‘langan oyda ishlab chiqilgan mahsulotlar tannarxiga birdaniga qo‘shilsa, shu oydagi mahsulotlar tannarxini sun’iyravishda oshib ketishiga olib kelishi tabiiydir.
Ahamiyat berib qaralsa, obuna harajatlari kelgusi davrga tegishligiga ishonch hosil qilinadi. Shunga o‘xshash harajatlar hisobi uchun «Kelgusi davr harajatlari» 3100 – schyot mo‘ljallangan. Harajatlar amalgaoshirilganda, hisobi «Kelgusi davr harajatlari» 3100 – schyotda yuritiladi. Harajat mahsulot tannarxiga qo‘shilishi kerak bo‘lgan davrda, kelgusi davr harajatlari schyotidan joriy davr harajatlari schyotiga o‘tkazib boriladi.
Kelgusi davr bilan bog‘liq harajatlarga yana qo‘yidagi misolni keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish korxonasida yoki umumiy ovqatlanish korxonasida yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq harajatlar (xomashyo, mehnat haqi va hokazo) joriy davrda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga kiritilsa, tannarx noto‘g‘ri hisoblanishiga olib keladi. Yangi mahsulot turi tajriba va turli boshqa tekshiruvlardan o‘tib, uni keng miqyosda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilganidan so‘ng, kelgusi davr harajatlari schyotida hisobga olib qo‘yilgan harajatlar summasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga bir necha davr (oylar) davomida taqsimlab boriladi.
Korxonada mavjud bo‘lgan asosiy vositalar jismoniy eskirishi natijasida ta’mirlash ishlarini bajarilishi talab etiladi. Asosiy vositalarni kapital ta’mirlash ishlari ko‘p miqdordagi harajatlar sarflanishini e’tiborga olsak,ta’mirlash ishlari bajarilgan davrdagi harajatlarni, ya’ni mahsulot tannarxini birdaniga oshib ketishi kuzatiladi. Mahsulot tannarxini bir davrda birdaniga oshib ketishini oldini olish maqsadida, asosiy vositalar ta’mirlash ishlari yuzasidan zahira hisoblab boriladi.
Zahira hisoblash O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ruxsati bilan tashkil etiladi. Zahira hisobini yuritish uchun - 8910 «Kelgusi davr to‘lovlari va harajatlari yuzasidan zahira» passiv schyoti mo‘ljallangan. Zahira hisoblanganda ham shu oydagi harajat (Debet 2010, 2310, 2510, 9400) hamda zahira (Kredit 8910) ko‘payadi. Shunday qilib, har oyda ma’lum bir miqdorda mahsulot tannarxiga qo‘shib borish natijasida vujudga kelgan zahira hisobidan ta’mirlash ishlari bajariladi. Uvaqtda harajat ko‘paymaydi, balki, zahira summasi kamayadi.
Zahiralar ko‘rinishidagi harajatlarga ishchi va xodimlarni mehnat ta’tili kunlari uchun hisoblanadigan mehnat haqi harajatlarini ham misol tariqasida keltirish mumkin.
Ma’lumki, mehnat kodeksiga ko‘ra, ishchi va xodimlar bir yilda bir mehnat ta’tilini olish huquqiga egadir.
Ba’zi bir korxonalarda ishchilar soni ko‘p bo‘ladi, bizga ma’lumki, ko‘pchilik shaxslar mehnat ta’tilini yoz oylarida olishga harakat qiladi. Agarda mehnat haqlari mahsulot tannarxiga qo‘shilishini e’tiborga olsak, yoz oyida ishlab chiqilayotgan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda birdaniga oshib ketishi ro‘y berishini tushunish mumkin. Sababi mehnat ta’tiliga chiqqan xodimlarga ham, ular o‘rniga mehnat qilayotgan xodimlarga ham mehnat haqi hisoblanishi kerak. Sun’iy ravishda mahsulot tannarxini mehnat ta’tili kunlari uchun hisoblangan harajatlar hisobiga oshib ketishini oldini olish maqsadida zahira hisoblab boriladi. Zahira umumiy summasi yig‘ilishi uchun bir miqdorda oyma-oy mahsulot tannarxi oshishi hisobiga zahira hisoblab boriladi.
Mehnat ta’tili uchun ish haqlari hisoblanayotgan oyda harajat ko‘paymasdan zahira summasi kamayadi va shu yo‘l bilan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi.
Hisoblab borilgan zahira summalari ortib qolsa, korxona foydasiga o‘tkazadi.
Shubhali qarzlar yuzasidan zahiralar ham korxona zararini birdaniga oshishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tashkil etiladi. Hisobi esa, 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahira» passiv schyotida yuritiladi. Bunda har oyda Debet 9430 Kredit 4910 buxgalteriya provodkasi amalga oshiriladi. Shubhali qarzlar yuzasidan yig‘ilgan zahira hisobidan kreditorlik qarzlari qoplansa, quyidagi buxgalteriya provodkasi yoziladi:
Debet 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahira».
Kredit 4010 «Olinadigan schyotlar».
Savdo korxonalarida muomala harajatlari bo‘lib, ular hisobi 9410 schyotda yuritiladi. Muomala harajatlarining 23 ta moddasi mavjuddir. Sotilgan tovarlar uchun muomala harajatlarini Kalkulyatsiya qilinishi tovar uchun savdo ustamasini aniq belgilash imkoniyatini yaratadi.
Masalan: muzlatgich bilan bog‘liq harajatlar (shu muzlatgich eskirish summasi, ta’mirlash harajatlari, elektroenergiya sarfi uchun to‘lov summalari)ni muzlatgichda saqlanadigan tovarlar miqdori o‘rtasida proportsional taqsimlash zarur, ya’ni muzlatgichda oy davomida saqlangan jami tovarlar miqdorida tovarni necha foizni tashkil etishi aniqlab olinadi, so‘ngra muzlatgich bilan bog‘liq barcha harajatlarni shuncha foizi tegishli tovar bilan bog‘liq harajatga qo‘shiladi.
Reklama harajatlari reklama qilingan tovarlar miqdoriga mos ravishda taqsimlanadi. Savdo korxonasi umumiy tarzda reklama qilingan bo‘lsa, oy davomida sotilgan jami tovarlar bo‘yicha har bir tovarning miqdori foizlarda aniqlanib, so‘ngra shu foizlarga ko‘ra reklama umumiy harajatlari sotilgan tovarlar o‘rtasida taqsimlanadi.
Savdo korxonalarida bunday hisob ishlari «Muomala harajatlari Kalkulyatsiyasi» fanida o‘rganiladi. Bu fan hozirgi vaqtda amaliyotda kamroq qo‘llanilmoqda.
Ammo savdo korxonalarida sotilgan tovarlarga tegishli transport harajatlarining aniqlash amaliyotda qo‘llaniladi. Bu bilan oy davomida sarflangan transport harajatlarini jami shu oydagi harajatlarga qo‘shilishi oldi olinadi. Sababi qabul qilingan tovarlarni barchasi shu oyda sotilmaydi, shuning uchun ham sotilmay qolgan tovarlarga tegishli transport harajatlari aniqlanib, transport harajatlari qoldig‘i sifatida qolishi kerak.
Sotilgan tovarlarga tegishli transport harajatlari esa, joriy davr muomala harajatlariga qo‘shiladi va foyda hisobidan qoplanadi.
Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, Kalkulyatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun asos hisoblanadi.
Foyda (daromad)dan soliq summasi hisoblanishini e’tiborga olsak Kalkulyatsiya o‘rnini, ahamiyatini bilish qiyin emas.