O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

2– BOB. BUXGALTERIYA HISOBINING SUB’EKTlARI VA OB’EKTLARI
13
2.1.	Buxgalteriya hisobining sub’ektlari	13
2.2.	Buxgalteriya hisobining ob’ektlari	14
3- BOB. BUXGALTERIYA HISOBINING USLUBI		24
3.1.	Xo‘jalik operatsiyalarini xujjatlashtirish	24
3.2.	Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari haqida tushuncha	31
3.3.	Baholash va uning ahamiyati	37
3.4.	Kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi usulining bir elementi sifatida	39
3.5.	Inventarizatsiya haqida tushuncha, uni ahamiyati va turlari	44
3.6.	Buxgalteriya schyotlari va schyotlar tizimi	51
3.7.	Ikki yoqlama yozuv va uning qo‘llanishi	60
3.8.	Buxgalteriya balansi va hisoboti	64
4- BOB. PUL MABLAG‘LARI HISOBI		71
4.1.	Pul mablag‘larining korxona iqtisodiyotidagi o‘rni va ularning asosiy vazifalari	71
4.2.	Bankdagi hisob-kitob schyoti muomalalarining hisobi	78
4.3.	Kassa muomalalarini hisobga olish	81
4.4.	Bankdagi valyuta schyoti muomalalarining hisobi	88
4.5.	Boshqa pul mablag‘larining hisobi	91
5- BOB. YURIDIK VA JISMONIY SHAXSLAR BILAN HISOB-KITOBLAR HISOBI		96
5.1.	Mol yetkazib beruvchilar va haridorlar bilan hisob-kitob	96
5.2.	Byudjet, byudjetdan tashqari to‘lovlar yuzasidan hisob-kitoblar hisob	100
5.3.	Da’volar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi. Har xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish	102
5.4.	Xodimlar bilan boshqa operatsiyalar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi	103
6- BOB. ASOSIY VOSITALAR VA NOMODDIY AKTIVLARNING HISOBI		107
6.1.	Asosiy vositalarning turkumlanishi, baholanishi va buxgalteriya hisobining vazifalari	107
6.2.	Asosiy vositalar harakatining hisobi	109
6.3.	Asosiy vositalarning analitik va sintetik isobi	111
6.4.	Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi	119
6.5.	Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining o‘ziga xos xususiyatlari	120
6.6.	Nomoddiy aktivlarning turlari	121
6.7.	Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi	125
7- BOB. MATERIALLAR HISOBI		132
7.1.	Materiallarning turkumlanishi	132
7.2.	Materiallarning baholanishi	134
7.3.	Materiallarning kelishini hisobga olish	136
7.4.	Materiallar sarflanishini hisobga olish	139
8- BOB. MEHNAT VA ISH HAQI HISOBI		143
8.1.	Mehnat va unga haq to‘lash hisobining ahamiyati va vazifalari	143
8.2.	Korxonalarda qo‘llaniladigan mehnat haqi shakllari va turlari	148
8.3.	Mehnat va ish haqi hisobini rasmiylashtirish hujjatlari	152
8.4.	Mehnat haqi yuzasidan hisoblashishlarni sintetik hisobi	156
9- BOB. ASOSIY ISHLAB CHIQARISH HARAJATLARI HISOBI		162
9.1.	Asosiy ishlab chiqarish harajatlarining hisobining o‘ziga xos xususiyatlari va ahamiyati	162
9.2.	Ishlab chiqarish harajatlarining hisobi	165
10- BOB. TAYYOR MAHSULOT VA UNI SOTISH HISOBI		169
10.1.	Tayyor mahsulot, uning tushunchasi	169
10.2.	Tayyor mahsulotni rasmiylashtirish hujjatlari	173
10.3.	Tayyor mahsuloni hisobga olish	177
10.4.	Yaroqsiz mahsulotlarning hisobini yuritish	199
11- BOB. MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI		203
11.1.	Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining mohiyati va ahamiyati	203
11.2.	Moliyaviy natijalar natijalarning shakllanishi	208
11.3.	Eksport operatsiyalari bo‘yicha moliyaviy natija	209
12 – BOB. NIZOM KAPITALI, FONDLAR VA ZAXIRALAR HISOBI		215
12.1.	Kapital (fondi)ni tashkil qilish xususiyatlari va uni hisobga olish	215
12.2.	Nizom kapitali (fondi), uni tashkil qilish, o‘zgarishini hisobga olish, ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish	216
12.3.	Qo‘shilgan kapital hisobi	228
12.4.	Rezerv kapitali holati va harakatini hisobga olish	229
12.5.	Grantlar va subsidiyalarni maqsadli moliyalashtirish va tushumlarni hisobga olish	232
13- BOB. BOSHQARUV HISOBI TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI		235
13.1.	Boshqaruv hisobi va uning ahamiyati	235
13.2.	Boshqaruv va moliyaviy hisobning o‘zaro bog‘liqligi	241
13.3.	Rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobini tashkil etish tajribasi	247
14- BOB. XARAJATLAR TAQSIMOTI VA TANNARH KALKULYASIYASI		259
14.1.	Xarajatlar tushunchasi, tarkibi va ularning hisobini yuritish	259
14.2.	Mahsulot tannarhini aniqlash usullari	265
15– BOB. BOSHQARUV HISOBI MA’LUMOTLARI VA ULARDAN FOYDALANISH		279
15.1.	Boshqaruv hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilar	279
15.2.	Boshqaruv qarorlarini qabul qilish	280
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR		291

KIRISH
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi va jahon iqtisodiyotida kechayotgan integratsiyalashuv jarayonlarida respublikadagi buxgalteriya hisobini moliyaviy standartlarini xalqaro standartlari talablariga muvofiq tashkil etish va yuritish, shuningdek, iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda yuritilayotgan buxgalteriya hisobi tizimi uchun zarur bo‘lgan eng asosiy tamoyillarni respublikamiz xo‘jalik sub’ektlarida joriy etish muhim hisoblanadi.

Hozirgi kunda dolzarb masalalarini bajarishda oliy ta’lim tizimida o‘rganiladigan “Buxgalteriya hisoblari tamoyillari” fani muhim ahamiyat kasb etadi. “Buxgalteriya hisoblari tamoyillari” fani moliyaviy hisob asoslarining nazariy va amaliy tomonlarini o‘rganish bilan birga, korxonada mavjud bo‘lgan xo‘jalik mablag‘larini, sodir bo‘lgan xo‘jalik jarayonlarini hisobga olib nazorat qilishning nazariy va amaliy tomondan o‘rgatadi.
Talabalarning “Buxgalteriya hisobi tamoyillari” fanidan bilimlarini chuqurlashtirishlari uchun ushbu o‘quv qo‘llanma uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quv qo‘llanmada nazariy materiallardan tashqari fanni har bir mavzusiga doir nazorat savollari va tayanch iborlar keltirilgan.

1– BOB. BUXGALTERIYA HISOBINING PREDMETI, FUNKSIYASI VA TAMOYILLARI

1. 
   
   Buxgalteriya hisobining mohiyati, predmeti va funksiyalari
   

Buxgalteriya hisobi - iqtisodiy fanlardan biri bulib, uning nazariyasi buxgalteriya hisobini tashkil etish texnikasi, predmeti va usulini o‘rgatadi. Bu fan xalq xo‘jaligi tarmoqlarida buxgalteriya hisobini yuritish usullarini o‘rganib, umumlashtirib, uning ilg‘or usullarini joriy etish bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga bu fan boshqa mamlakatlar buxgalteriya hisobini yuritish usullarining ilg‘or shakllarini xalq xo‘jaligi tarmoqlariga joriy etish yullarini ishlab chiqadi va amaliyotga joriy etishga tavsiya etadi.
Buxgalteriya hisobi xalq xo‘jaligidagi har bir korxona tashkilot muassasa, uyushmalarda yuritilib, ularning xo‘jalik faoliyatini to‘liq eritib beradi. Xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun esa, albatta xo‘jalik mablag‘lariga, ularni tashkil topish manbasiga ega bo‘lishlari zarur bo‘ladi, hamda albatta turli xo‘jalik jarayonlari orqali bu maqsadga erishadilar. SHunday qilib, umumiy ta’rifni qo‘yidagicha berish mumkin:
Buxgalteriya hisobi predmeti korxonani xo‘jalik mablag‘lari va ularni tashkil topish manbalarini, ularni xo‘jalik jarayonlari natijasida o‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qonun-qoidalarga asosan hujjatlarda to‘liq, aniq, to‘g‘ri aks ettirib borishdir. Buxgalteriya hisobi bir korxona ma’lumotlari bilan chegaralanmaydi, sabab, ularning hisobotlari tegishli tashkilotlarga belgilangan muddatlarda yig‘ilib, jamlanib, butun xalq xo‘jaligi bo‘yicha ma’lumotlar olinadi, natijada ular faoliyati ustidan nazorat va boshqaruv olib boriladi.
Korxonalar, muassasalarda yuritiladigan buxgalteriya hisobi «O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuniga asoslanib olib boriladi. Korxonalar buxgalteriya hisobi shu korxonalar faoliyatini uzluksiz, yoppasiga kuzatib, hujjatlashtirib, olingan ma’lumotlarni baholash orqali schyotlar tizimida ikki yoqlamayozuv yordamida aks ettiradi, hamda hisob ma’lumotlari xaqikiyligini inventarizatsiya yordamida tekshirib, aniq va o‘g‘ri hisob ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotlarini tuzadi.
Buxgalteriya hisobi asosan qo‘yidagi funkitsiyalarni bajaradi:

a) xalq xo‘jalik hisobi tarmoqlari korxona, tashkilot va muassasalarda sodir bo‘layotgan xo‘jalik jarayonlarini kuzatib borish;

b) kuzatish orqali olingan ma’lumotlarni miqdoriy ko‘rsatmalarda ifodalash;

v) korxona, tashkilot, muassasa xo‘jalik faoliyatlarini kuzatish natijalarini mahsus hujjatlarda qayd etish;

g) mahsus hujjatlarda aks ettirilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va guruhlashtirish, xo‘jalik jarayonlari ustidan nazorat o‘rnatish va ularga ta’sir etish.
Buxgalteriya hisobini yuqoridagi funksiyalari ayrim korxona, muassasa va tashkilot va umuman butun xalq xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan asoslangan joriy va kelgusidagi reja ko‘rsatkichlarini tuzishda, ular bajarilishini ustidan nazorat olib borishda muhim ahamiyatga kasb etadi.

2.