O‘quv qo‘llanma

 
 

---

31 
1-MODUL. QADIMGI VA O‘RTA ASRLARDA 
BUXORO 
 
1-MAVZU: BUXORO VOHASINING O‘RGANILISH TARIXI 
 
1.1.Buxoro vohasida amalga oshirilgan dastlabki ilmiy-
tarixiy, arxeologik tadqiqotlar 
1.2.Vohadagi Poykent, Varaxsha yodgorliklari arxeolog 
L.A.Zimin va V.A.Shishkin tadqiqotlarida 
1.3.Zamonbobo yodgorligini S.P.Tolstov, Yahyo G‘ulomov, 
A.Asqarov tomonidan o‘rganilishi 
1.4.Shahar 
yoshini aniqlash bo‘yicha olib borilgan 
tadqiqotlar 
1.1.Buxoro vohasida amalga oshirilgan dastlabki ilmiy-
tarixiy, arxeologik tadqiqotlar 
O‘rta Osiyodagi eng qadimiy shaharlardan biri Buxoroning 
tarixiy o‘tmishi va hozirgi davri ko‘plab tarixiy manba va 
adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Buxoro vohasida amalga oshirilgan 
dastlabki ilmiy-tarixiy tadqiqotlarda Rossiya olimlari sermahsul 
faoliyat olib bordi. Ular orasida mashhur sharqshunoslar ham ko‘p 
edi. Buxoroning o‘tmishi va bugunini o‘rganish borasida 
N.I.Veselovskiy ko‘p mehnat qildi. “Endilikda Buxoroda hukmronlik 
qilayotgan Mang‘itlar sulolasi” (1878), “Buxoroda Qurbon bayrami” 
(1888), “I.D.Xoxlov XVIII asrda Rusiyaning Eron va Buxorodagi 
elchisi” (1891) va hokazo asarlar uning qalamiga mansubdir
1
. 
Buxoroning o‘tmishiga oid qo‘lyozmalarni yig‘ish, ularni 
o‘rganish borasida ko‘p mehnat kilgan sharqshunos akademiklardan 
biri K.G.Zaleman (1849-1916) bo‘lib, bu olim Buxoroga ikki marta 
tashrif buyurdi.
Sharq tarixining chuqur bilimdoni akademik V.V.Bartold 
Buxoro o‘tmishini o‘rganish borasida ko‘p ish qildi. Uning qalamiga 
mansub bir qancha mashhur asarlarda, xususan “Turkiston mo‘g‘yllar 
istilosi davrida”, “Orol dengizi va Amudaryoning quyi oqimlari 
haqida ma’lumotlar. Qadimgi davrdan to XVII asrga qadar”, 
“Turkistonni sug‘orish tarixiga doir”, “Turkiston tarixi”, “Evropa va 
1
Бухоро шарқ дурдонаси /муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.90-93.

---

32 
Rossiyada SHarqni o‘rganish tarixi”, “Turkistonning madaniy hayoti 
tarixi” va boshqalarda Buxoroga oid xilma-xil ma’lumotlar mavjud. 
V.V.Bartold Buxoroga bag‘ishlab maxsus asarlar ham yaratgan. 
Masalan, “Buxoro” (Islom ensiklopediyasida, 1-j., 1913), “Buxoro va 
Xiva xonliklari haqida” (1917), “Buxoro. Uning yodgorliklari va 
ularning taqdiri”(1925), “Buxoro va uning chekkalarida islomdan 
oldingi dinning o‘rni” (1927)
1
va h. k.
XX asr boshlarida akademik A.N.Samoylovich Buxoroda bir 
muddat faoliyat ko‘rsatdi. Uning Buxoroga oid asarlari orasida yosh 
buxoroliklarning birinchi harakati haqidagi maqola ayniqsa qimmatli. 
Buxoro tarixini o‘rganishga sharqshunos A.A.Semyonov 
(1873-1958) katta hissa qo‘shdi. U Moskvadagi Lazarevskiy Sharq 
tillari institutida o‘qib yurgan kezlaridayoq Markaziy Osiyoga tashrif 
buyurdi va o‘shandan buyon o‘z asarlarini shu hududning tarixiy 
o‘tmishini o‘rganishga, shu jumladan, “O‘rta Osiyo musulmonlari 
uchun muqaddas” bo‘lgan Buxoroning o‘tmishi va bugunini tadqiq 
etishga bag‘ishladi. Ko‘p o‘tmay, matbuotda uning safar xotiralari 
paydo bo‘ldi: “Muqaddas Buxoroda” (1897), “Buxoro sarhadlari 
bo‘ylab” (1902). Keyin uning: “Muqaddas Buxoroning vujudga 
kelishi” (1903), “Buxoroning ikkita qadimiy mis idishi” (1910), 
“Buxoro shayxi Baxouddin” (1914), “Buxoro mang‘itlari tarixiga 
oid”(1924), “Buxoro xonligi er solig‘i va soliq tizimi ocherklari” 
(1929), “Aleksandr I bilan amir Haydar Buxorosi o‘rtasidagi 
diplomatik munosabatlar tarixiga doir” (1945), “Martaba va unvonlar 
va o‘rta asr Buxorosida ularga ega bo‘lganlarning majburiyatlari 
haqida risola” (1948), “XIX asr boshlarida Rossiya bilan Buxoro 
o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar tarixiga doir” (1951), “Keyingi 
davrda Buxoro xonligida markaziy ma’muriy-boshqaruv tuzilishi 
ocherklari” (1954) va boshqa asarlari chop etildi. 
Sharqshunos V.L.Vyatkin Buxoroning shahar kitob bozori 
haqida maxsus asar yozgan. Peterburg universitetining sharq 
fakultetida tahsil qo‘rgan I.I.Umnyakov ham Buxoroda bo‘lib, bu erda 
tadqiqot ishlari olib borgan. Uning “O‘rta asr Buxorosining tarixiy 
topografiyasiga doir” asari 1923- yilda, oradan to‘rt yil o‘tgach 
“Buxoroda yangi usul maktabi tarixiga oid” asari nashr etildi. 1895- 
1
Лунин Б.В. В.В.Бартольд (Ўрта Осиё халқлари тарихининг билимдони, академик 
В.В.Бартольднинг ҳаёти ва илмий фаолияти). –Тошкент: Фан, 1970. 76 б.

---

33 
yili Toshkentda tashkil etilgan havaskor arxeologlarning Turkiston 
to‘garagi Buxoroning tarixiy o‘tmishini o‘rganishga o‘z hissasini 
qo‘shdi.
Shu to‘garakning faol arbobi N.F.Sitnyakovskiy 1896- yilda 
Buxoro tarixi uchun bag‘oyat muhim bo‘lgan Buxoro vohasining 
ulkan qadimiy mudofaa inshooti - Kampirdevor qoldiqlarini 
o‘rgandiki, bu devorning mavjudligi haqida o‘rta asr arab geograflari 
xabar bergan edilar. U mudofaa inshootlari xarobalari bo‘lgan joylarni 
ham belgiladi. N.F.Sitnyakovskiyning Buxoro shahri aholisining 
sonini aniqlashga oid maqolalari ham mashxur.
To‘garak a’zosi L.A.Zimin Buxoroga safar qilib, o‘z hisobotida 
qadimiy obidalarga alohida e’tibor bergan. To‘garak a’zolarining faol 
ishtirokida Buxorodagi qadimiy obidalar hisobga olinib, muayyan 
darajada me’morchilik tarixi o‘rganilgan
1
. 
Turkiston statistika qo‘mitasi, Rossiya geografiya jamiyatining 
Turkiston bo‘limi (Toshkent), O‘rta va Markaziy Osiyoni tarixiy, 
arxeologik, lingvistik va geografik jihatdan o‘rganuvchi Rus qo‘mitasi 
ham Buxoroning o‘tmishi va hozirini tadqiq etishga katta hissa 
qo‘shdi.
Ilmiy-tibbiy 
jamiyatlar, 
xususan 
Turkiston 
shifokorlari 
jamiyati, Turkiston o‘lkasi tibbiyotshunoslari va shifokorlari jamiyati 
va boshqalarning faoliyati Buxoro uchun yuqori darajada foydali 
bo‘ldi. Zamonaviy sog‘likni saqlash ishlari xarob ahvolda bo‘lgan bir 
sharoitda Turkistonning oz sonli shifokorlari aholi o‘rtasida bilimlarni 
yoyish, shifokorlik amaliyotini ilmiy izlanish bilan birga olib borish, 
Buxoro amirligi hududida avj olgan o‘lat, terlama, bezgakning 
mahalliy turlari, teri kasalliklari singari ofatlarga qarshi kurash 
choralarini izlash borasida barcha tadbirlarni ko‘rdilar. 
Buxoroning “O‘rta Osiyo madaniyati va O‘rta Osiyo karvon 
savdosi to‘plangan” maskan sifatida jahonga mashhurligi Rossiya va 
boshqa mamlakatlarning sayyohlari, ijtimoiy-siyosiy arboblari, 
ishbilarmonlarining e’tiborini ko‘proq jalb qila bordi. Bu erga kelgan 
sayyohlar, sharqshunoslar va boshqa shaxslarning Buxoro bilan 
bog‘liq ocherklari fan uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shulardan 
biri I.T.Poslavskiy Buxoro shahrining mukammal tavsifini yaratdi. 
1
Кличев О.А. Л.А.Зиминнинг Бухородаги изланишлари //Ўзбекистон Миллий 
университети хабарлари илмий журнали. – Тошкент: 2016. – №1-2. – Б.13-15.

---

34 
Bibliograf V.I.Mejov 416 jildli noyob “O‘rta Osiyo va ayniqsa, 
Turkiston o‘lkasiga taalluqli asarlar va maqolalarning Turkiston 
to‘plami”ni tuzib, fan uchun bebaho hissa qo‘shdi. Unga 1867- yildan 
to 1888-yilgacha nashr etilgan asarlar kiritilgan. Mazkur to‘plam 
jildlarida Buxoroga oid talaygina materiallar bor. Buxoroning ko‘p 
asrli va serqirra o‘tmishini o‘rganishda qimmatli manbalar 
xisoblangan sharq qo‘lyozmalarini yig‘ish va saqlash ishlariga 
sharqshunoslar, tarixchilar, o‘lkashunoslar o‘zlarining bebaho 
hissalarini qo‘shdilar
1
. 
Buxoroda ilm-fanning rivojlanishi XIX asr oxiri-XX asrda 
ancha ildamladi. Fanning taraqqiy etishida mahalliy aholi orasidan 
etishib chiqqan olimlarning hissasi orta bordi. 1925-1935-yillarda 
faoliyat olib borgan qadimiy va san’at obidalarini saqlash hamda 
o‘rganish Buxoro qo‘mitasi (Buxkomstaris)ning sermahsul, hali o‘z 
tadqiqini kutib turgan faoliyati fikrimizga yaqqol misol bo‘ladi. 
Uning tarkibida turli millat vakillari bo‘lib, asosiy qismini 
o‘zbeklar tashkil etgan. Ushbu qo‘mita faoliyati Buxoro shahri va 
viloyatidagi tarixiy-me’morchilik va boshqa obidalarni muhofaza 
qilish, ta’mirlash, tiklash hamda o‘rganish ishida yangi sahifa ochdi. U 
faoliyat olib borgan davrda bu sohadagi ishlar ilk bor rejali va izchillik 
xususiyatini kasb etdi. Uning ishiga mutaxassislar, qurilish ishlari 
asriy an’analarining sohiblari, xalq ustalari jalb etildi, aholi o‘rtasida 
tarixiy bilimlar targ‘ib qilindi. Bu qo‘mitani ma’lum vaqt buxorolik 
jamoat va siyosat arbobi, olim, shoir, dramaturg, o‘zbek xalqining 
o‘tmishi va hozirgi kunining, moddiy va ma’naviy madaniyatining 
ajoyib bilimdoni Abdurauf Fitrat boshqardi. Uning adabiy va ilmiy 
faoliyati XX asrning dastlabki o‘n yilliklaridayoq boshlangan edi. 
Fitrat 
Buxoroda 
va 
boshqa 
shaharlarda 
qadimiy 
sharq 
qo‘lyozmalarining 150 nomdagi ajoyib majmuasini to‘plab, 1934-
yilda Toshkentdagi O‘zbekiston Davlat xalq kutubxonasiga topshiradi. 
Qo‘mita ilmiy kotibi vazifasida arxeolog, tarixchi, san’atshunos 
Muso Saidjonov ishlab, Fitratdan keyin qo‘mitaga raislik kiladi. Muso 
Saidjonov Buxoro tarixi va uning tarixiy topografiyasiga oid bir 
qancha maqolalar yozdi. Jumladan, Ismoil Somoniy me’moriy 
yodgorligi bunyod etilgan sanani aniqladi. U tavsiya etgan sana, ya’ni 
X asr fanda qabul qilinib, xozirga qadar mustahkam saqlanib 
1
Бухоро шарқ дурдонаси /муаллифлар жамоси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.91.

---

35 
kelmoqda. U Buxoro tarixiy va me’morchilik obidalarining umumiy 
obzorini ham yaratdi. 1927-yil Buxoroda ochilgan va arxeologiya, 
etnografiya hamda zoologiya bo‘limlaridan tashkil topgan 
o‘lkashunoslik muzeyining tashkilotchilaridan biri bo‘ldi.
Arxeolog V.A.Shishkinning ilmiy faoliyati ushbu qo‘mita 
ishida qatnashishdan boshlanadi. U Buxoroning qadimiy va ko‘hna 
obidalarini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi va shu qo‘mitani ma’lum 
vaqt boshqardi. “Buxoroning me’moriy yodgorliklari”(1936), 
“Buxoro vohasida arxeologik ishlar”(1940), “Buxoroning yangi 
qurilishlaridagi 
kuzatuvlardan” (1940), “Buxoro vohasining 
arxeologik o‘rganilishi” (1947), “Buxorodagi katta jome masjidi 
peshtoqidagi yozuvlar. XVI asr” (1947), “Mag‘oki Attoriy masjidi. 
XII asr” (1948) va boshqa asarlar uning qalamiga mansub. 
Buxorxudotlarning Buxoro yaqinidagi qarorgohi - Varaxshadagi 
qazishmalar xam bevosita V.A.Shishkin nomi bilan bog‘liq.
Buxoroning eng qadimgi davrlardagi tarixini yoritishda 
arxeologik kuzatish va tadqiqotlar, yozma manbalar birinchi o‘rinda 
turadi. Arxeologik kuzatish va tadqiqotlar o‘tkazish orqali Buxoroning 
eng qadimgi davrlardagi tarixini o‘rganishda mashhur arxeolog 
olimlarimizning xizmatlari katta bo‘ldi. 1969-1970-yillarda Buxoro 
shahrida Yаhyo G‘ulomov rahbarligida o‘tkazilgan arxeologik 
kuzatuv ishlari shahar tarixiga oid ko‘plab yangi-yangi ma’lumotlar 
bergan bo‘lsa, uning iste’dodli shogirdi, Buxoro tarixining 
bilimdonlaridan biri, taniqli arxeolog, O‘zbekiston FA ning akademigi 
Abdulahad Muhammadjonov rahbarligida 70-yillarning ikkinchi 
yarmi va 80-yillarda olib borilgan arxeologik kuzatuv ishlari va 
tadqiqotlar Buxoro tarixiga oid ko‘plab ma’lumotlar berdi va 
Buxoroning yoshi masalasiga ayrim aniqliklar kiritdi. 
Shunday qilib, Buxoroda ilm-fanning turli sohalarida, ayniqsa 
shahar tarixi xususida olib borilgan izlanishlar qimmatli natijalar 
berdiki, ular jahon fani xazinasini boyitishga munosib hissa bo‘lib 
qo‘shildi.