O‘quv qo‘llanma
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
buxoro tarixi
ISBN 978-9943-6571-0-6 3 SO’ZBOSHI Buxoro O‘zbekistonnig qadimiy madaniy maskanlaridan biri. Uning tarixi, madaniyati O‘zbekistonda yashovchi barcha xalqlar o‘tmishining bir bo‘lagi hisoblanadi. Alohida olingan bir qadimiy hudud o‘tmishini O‘zbekiston tarixi doirasida maxsus o‘rganish O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin boshlandi. Buxoro tarixi o‘quv kursi hududiy ahamiyatga egaligi bois, tanlov fanlar turkumiga kiritilib, Buxoro davlat universiteti tarix ta’lim yo‘nalishida 2005-2006 o‘quv yilidan qisqacha tarzda o‘qitila boshladi. Bunda asosiy e’tibor Buxoroning umumiy tarixiga emas, ko‘proq shahar tarixi, arxeologik tadqiqot natijalari, me’moriy obidalar tarixiga qaratildi. Maxsus adabiyotlarning ozligi, borlarini esa qo‘lga kiritish imkoniyatining cheklanganligi, o‘quv qo‘llanma va darsliklarning yo‘qligi talabalarga bu kursni o‘zlashtirish uchun qiyinchilik tug‘dirardi. Buxoro tarixiga oid ma’lumotlarning turli akademik nashrlar va ilmiy adabiyotlarga sochilib ketganligi muammoni yanada chigillashtirar edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil fevralda Buxoro viloyatiga tashrifi Buxoro tarixini maxsus o‘qitish borasidagi masalaning ijobiy yechim topishiga yo‘l ochdi. Prezidentimiz tomonidan Buxoro davlat universiteti huzurida Buxoro tarixi ta’lim yo‘nalishini ochish to‘g‘risida berilgan topshiriqqa binoan 2018-2019 o‘quv yilida Buxoro tarixi ta’lim yo‘nalishi tashkil etilib, hozirgi paytda unda talabalar tahsil olmoqda. O‘qitilayotgan va o‘qitilishi mo‘ljallanayotgan maxsus fanlar Buxoro tarixining barcha masalalarini qamrab oladi, chunki yo‘nalishning asosiy maqsadi Buxoro tarixi bo‘yicha malakali kadrlar tayyorlash. Shuningdek, ushbu yo‘nalish gidlar tayyorlash yoki gidlikka yo‘naltirish, ularga me’moriy obidalar bo‘ylab ekskursiya o‘tkazish medotologiyasini o‘rgatish vazifasini ham o‘z zimmasiga oladi. Zero, me’moriy obida to‘g‘risida ma’lumot berayotganda obidaning qurilish davridagi ijtimoiy-siyosiy ahvol uning qaysi hukmdor davrida bunyod etilganligi va davrning o‘ziga xos jihatlari masalasiga e’tibor qaratish lozim. Ushbu o‘quv qo‘llanma Buxoro tarixi ta’lim yo‘nalishi I bosqich talabalariga mo‘ljallangan. Talabalar keyingi bosqichlarda Buxoro 4 etnologiyasi, Buxoro o‘lkashunosligi, Buxoro toponimikasi, Buxoro tarixi yozma manbalari, Buxoro tasavvuf maktablari tarixi, Buxoro me’moriy obidalari tarixi, Buxoroning eng yangi davr tarixi fanlarini o‘zlashtirishdan oldin Buxoroning qadimgi zamonlardan hozirgi kungacha bo‘lgan tarixini o‘rganishi kerak.. Shu nuqtai nazardan o‘quv qo‘llanmada Buxoroning ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarixiga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. Buxoro vohasining qadimgi davr tarixini o‘rganishda hududda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarning ahamiyati beqiyos. Vohadagi Poykent, Varaxsha yodgorliklarini arxeologik o‘rganish XX asr birinchi yarmida boshlanib, hozirgi kungacha davom etib kelmoqda. L.A.Zimin, V.A.Shishkin, A.R.Muhammadjonov, J.Mirzaahmedov kabi olimlar tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida yodgorliklarning voha ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotida egallagan salmoqli o‘rni aniqlanib, to‘plangan ma’lumotlar ilmiy jamoatchilik hukmiga havola etildi. Shuningdek, bronza davriga oid Zamonbobo yodgorligi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasining a’zolari Yahyo G‘ulomov va Ahmadali Askarov tarafidan o‘rganilib, Buxoro vohasining janubiy-g‘arbiy qismida ibtidoiy madaniyat izlari mavjudligi aniqlandi. Qo‘lga kiritilgan ushbu ilmiy yutuqlarning talabalar diqqatiga havola etilishi, ularning qadimgi mahalliy madaniyat to‘g‘risidagi bilim va tasavvurlarini kengaytiradi. Buxoro shahrini yoshini aniqlash borasida amalga oshirilgan tadqiqotlar hason o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Vohada ilk shaharlarning vujudga kelishi tabiiy iqlim sharoitlari, geografik joylashuv va asosiysi Zarafshon daryosining ahamiyati bilan belgilanadi. Zarafshon daryosining Xitfar, Rudizar, Qorako‘ldaryo, Moxondaryo kabi irmoqlari Buxoro vohasida o‘troq dehqonchilik va urbanizatsiya jarayonlarining keng yoyilishida muhim o‘rin tutgan. Akademik V.V.Bartold ta’biri bilan aytganda, Buxoro shahri dastlabki paydo bo‘lgan hududini o‘zgartirmasdan, hamon o‘sha joyda qad ko‘tarib turibdi. Aynan shunday holat Buxor shahri hududida arxeologik tadqiqotlar olib borish ishlarini ancha murakkablashtirib yubordi. Shunday bo‘lsa-da, shaharda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar uning qadimiyligini isbotladi. Shuningdek, o‘rta asr tarixchisi Narshaxiyning Buxoro tarixiy topografiyasi yuzasidan qoldirib ketgan ma’lumotlari arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘z tasdig‘ini topdi. 5 Arablarning Movarounnahrga qilgan istilochilik yurishlari davridagi yuz bergan “Oq kiyimlilar” harakati markazlaridan biri aynan Buxoro vohasi edi. O‘quv qo‘llanmada Buxoro atrofidagi Narshax qal’asi mudofaachilarining mardonavor kurashi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. IX-XII asrlarda Movarounnahrda yuz bergan uyg‘onish markazlashgan davlatlar tashkil topishi uchun qulay shart-sharoit yaratdi. Somoniylar davrida davlat boshqaruvini mustahkamlash va ijtimoiy hayotni muvofiqlashtirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlarning natijasi har bir sohani rivojlantirishni ko‘zlagan devonlarni ta’sis etishda namoyon bo‘ladi. Ilm-fan, ta’lim sohalarida jahonshumul yutuqlarning qo‘lga kiritilishini, albatta shu davrda yashab ijod qilgan allomalar merosi orqali bilib olamiz. Abu Xafs Kabir Buxoriy, Imom Buxoriy, Abu Mansur Qumriy, Ibn Sino, Narshaxiy, Rudakiy kabi olimu adiblar merosi bugungi avlod uchun ibrat namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular to‘g‘risidagi ma’lumotlarning o‘quv qo‘llanmadan joy egallashi talaba yoshlarni vatanparvarlik, milliy qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalashda o‘z ijobiy natijasini berishiga umid bog‘lash mumkin. Buxoro Sharq tibbiyot ilmi o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Ibn Sinodek buyuk allomaning shakllanishida o‘rta asrlar Buxorosidagi tibbiy muhit, tibbiy bilimlar darajasi shart-sharoit yaratdi, deyish to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki Buxoro yaqinidagi ko‘hna Poykent shaharchasi hududidan qadimiy dorixona qoldiqlarining topilishi arablar istilosiga qadar Buxoro vohasida tibbiy bilimlarning amaliyotga joriy qilinganligidan dalolat beradi. Ibn Sinoga tabobatdan ustozlik qilgan Abu Mansur Qumriy X asr tabobat ilmida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan mashhur hakim hisoblanadi. U tibbiyotga oid bir qancha asarlar muallifi. Uning ta’siri ostida shakllangan va tibbiyot allomasiga aylangan Ibn Sino qadimgi yunon tib ilmining asoschisi Gippokrat, sharq tabobati namoyandasi ar-Roziy tibbiy qarashlarini qayta ko‘rib chiqib, tibbiyot sohasida o‘zining yangi ilmiy sistemasini yaratdi. Bu sistema 600 yil mobaynida Evropada ustivorlik maqomini saqlab qoldi. Ibn Sinoning buyukligi ham shunda. Ibn Sinoning tib ilmidagi buyuk kashfiyotlari va ularning amaliy ahamiyati to‘g‘risida o‘quv- qo‘llanmada ma’lumotlar mavjud. Buxoro ilohiyot ilmining Movarounnahrdagi markazlaridan biri bo‘lganligi barchamizga ma’lum. Birinchi madrasaning aynan 6 Buxoroda qad ko‘tarishi bu fikrni tasdiqlaydi. Abu Xafs Kabir Buxoriyning islom ilohiyoti ilmidagi xizmatlari Buxoroning “Qubbatul islom” (Islom gumbazi) unvoni bilan e’tirof etilishida namoyot bo‘ladi. Mo‘g‘ullar istilosidan eng ko‘p talofot ko‘rgan shaharlardan biri Buxorodir. Shahar bir asrning o‘zida ikki karra qattiq talafot va qirg‘inga uchradi. Mo‘g‘ullar istibdodiga qarshi 1238-yil Mahmud Tarobiy boshchiligida ko‘tarilgan qo‘zg‘olon mahalliy aholining jasorati va mardonavorligi sinovi bo‘lib, mo‘g‘ullarni ancha yon berishga majbur qildi. XIII asr oxiri XIV asr boshlarida Buxoroda ijtimoiy hayot yana izga tusha boshladi. Temuriylar davrida Samarqand davlatning poytaxti sifatida katta ijtimoiy-siyosiy va madaniy ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, Buxoro islom dinining gumbazi maqomini saqlab qoldi va sohibqiron Amir Temurning e’tiboriga sazovor bo‘ldi. Temuriylar davrida Buxoroda o‘ziga xos adabiy muhit shakllandi va bu Xo‘ja Ismat Buxoriy adabiy merosida teranroq ko‘zga tashlanadi. Temuriylar davridagi ma’naviy muhit dunyoga Bahouddin Naqshbandek buyuk pirni va u asos solgan Naqshbandiya tariqatini berdi. Naqshbandiya tariqatining yirik namoyandalari xususida o‘quv qo‘llanmada ma’lumotlar mavjud. Shayboniylar hukmronligining o‘rnatilishi va Abdullaxon tomonidan Movarounnahr hamda Xurosonning bir qismini Buxoro atrofiga birlashtirilishi, Buxoroda ijtimoiy jarayonlarning jadallashuviga shart sharoit yaratdi. Maishiy-xo‘jalik, ma’muriy, madaniy-ma’rifiy ahamiyatga molik binolarning qurilishi Shayboniylar davriga to‘g‘ri keladi. Movarounnahrdagi umumiy tanazzul, mintaqaning xonliklarga bo‘linib ketishi Buxoroga ham o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatdi. Shunga qaramasdan, ashtarxoniylar va mang‘itlar davrida ma’rifiy-madaniy jarayonlar hech qachon to‘xtab qolmagan. Bu davrda ko‘plab shoir, adib va tarixchilar etishib chiqdiki, ularning ilmiy-adabiy merosidan hozirgi avlod, talaba- yoshlar bahramand bo‘lib kelmoqda. O‘quv qo‘llanmada ushbu jarayonlarga e’tibor qaratilgan. O‘quv qo‘llanmani tayyorlashda Ya.G‘ulomov, A.Muhammadjonov, A.Asqarov, B.Ahmedov, V.Bartold, O.Suxareva, B.Lunin, Q.Rajabov, S.Inoyatov, U.Rashidov, J.Barakaev, 7 B.Mirzaqulov kabi olimlar va L.Asrorova, A.Zamonov, O.Qilichev, I.Azizov singari yosh tadqiqotchilarning ishlaridan foydalanildi. Buxoro tarixini tadqiq qilish natijasida amalga oshirilgan akademik nashrlar Buxoro tarixining biror bir jihatini chuqur ochib berishga qaratilganligi bilan ilmiy ehtiyojlarni qondirsa-da, keng kitobxonlar, qiziquvchilar, havaskor tarixchilar, ayniqsa talabalar tafakkuri va ilmiy imkoniyatlariga muvofiq keladigan nashrlarni tayyorlash zaruriyati hamon o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Xulosa o‘rnida aytadigan bo‘lsak, ushbu o‘quv qo‘llanmada Buxoroning qadimgi zamonlardan hozirgacha bo‘lgan tarixi o‘z aksini topgan. Mustaqillik yillarida, shuningdek, Prezident Sh.M.Mirziyoev rahnamoligida Buxoroda amalga oshirilgan va oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, madaniy-ma’rifiy sohadagi tub o‘zgarishlar ushbu o‘quv qo‘llanmadan joy olganki, ushbu ma’lumotlar talaba- yoshlarda madaniy meros va qadriyatlarga hurmat, uni e’zozlash, ona yurtga sadoqat tuyg‘usini mustahkamlashga xizmat qiladi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling