O‘quv uslubiy majmua tilshunoslik nazariyasi

Savol va topshiriqlar

1. 
   Tilning ichki qurilishi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Til sathlariga izoh bering.
   
3. 
   Fonetik-fonologik sath.
   
4. 
   Lug‘at sathi.
   
5. 
   Grammatik sath.
   
6. 
   Til, lison, nutq tushunchakariga izoh bering.
   

Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. -Toshkent, 2010.
   
2. 
   Irisqulov I. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 2009.
   
3. 
   Nurmonov A., Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. -Toshkent, 2001.
   
4. 
   Nurmonov A. Lingvistik tadqiqot metodologiyasi va metodlari.-Toshkent, 2010.
   
5. 
   Rahmatullaev Sh. Til qurilishining asosiy birliklari. -Toshkent, 2002.
   
6. 
   Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.-Toshkent, 2002.
   
7. 
   Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 2007.
   
8. 
   I.Yo’ldoshev, S.Muhamedova, U.Sharipova, R.Majidova. Tilshunoslik asoslari. –Toshkent, TDPU. 2013. 306 b.
   

6-§. TIL VA YOZUV. YOZUV TURLARI
REJA

1. 
   Nutq shakllari.
   
2. 
   Yozuvning paydo bo‘lishi.
   
3. 
   Yozuv turlari.
   
4. 
   Yozuvning tarixiy ahamiyati.
   

Yozuv – muаyyan bir tildа qаbul etilgаn vа kishilаr o’rtаsidаgi mulоqоtgа хizmаt qilаdigаn yozmа bеlgilаr yoki tаsvirlаr tizimi. Mа‘lumki, insоniyat dаhоsi erishgаn eng buyuk vа muhim yutuqlаrdаn biri yozuvning kаshf etilishidir. Yozuv kishilik jаmiyati mаdаniy tаrаqqiyotining tоm mа‘nоdаgi ibtidоsi, bаshаriyatning uzоq vа murаkkаb tаdrijiy tаkоmili jаrаyonidаgi оmillаrning eng аsоsiylаridаn biridir. Mа‘lumоtlаrgа ko’rа, yozuv tildаn аnchа kеyin pаydо bo’lgаn, ya‘ni tоvush tili tахminаn 400-500 ming yillаr ilgаri yuzаgа kеlgаn bo’lsа, yozuvning pаydо bo’lgаnigа 4-5 ming yillаr bo’lgаn. Оg’zаki nutqning zаmоn vа mаkоn nuqtаyi nаzаridаn chеklаngаnligi vа uni bаrtаrаf etish zаruriyati yozuvning pаydо bo’lishigа оlib kеldi.

Аytish lоzimki, yozuv оg’zаki tilgа nisbаtаn ikkilаmchi, qo’shimchа аlоqа vоsitаsi bo’lsа-dа, mаzkur ehtiyojlаrni qоndiruvchi vоsitа sifаtidа ungа qаrаgаndа judа ko’p аfzаlliklаrgа egа. Хususаn, tilning eng muhim, аsоsiy vаzifаsi kоmmunikаtsiya – kishilаr o’rtаsidаgi аlоqаni tа‘minlаshdir. Аmmо kishilаr o’rtаsidаgi bеvоsitа – «yuzmа-yuz» аlоqаginа оg’zаki til vоsitаsidа tа‘minlаnishi mumkin, lеkin bu аlоqа bаvоsitа bo’lsа-chi, kishilаr turli mаsоfаlаrdа bo’lsаlаr-chi? Dеmаk, tilning kоmmunikаtiv vаzifаsi yozuvsiz аmаlgа оshishi mumkin emаs. Hаr qаndаy tilning аsоsiy vаzifаlаridаn biri bo’lgаn estеtik vа gnоsеоlоgik (dunyoni bilish) vаzifаlаrini hаm yozuvsiz tаsаvvur qilish qiyin. Аyniqsа, tilning insоniyat qo’lgа kiritgаn tаjribа-bilimlаrni sаqlаsh vа аvlоdlаrgа еtkаzishdаn ibоrаt vаzifаsi hаm bеvоsitа yozuv оrqаli bаjаrilаdi. Kishilik jаmiyati yarаtgаn bilim vа tаjribаlаr, kаshfiyotlаr, so’z sаn‘аti durdоnаlаri kаbi qimmаtli ахbоrоtlаrning bаrchа-bаrchаsi аvlоdlаrdаn аvlоdlаrgа yozuv оrqаli еtib bоrаdi. Bоy vа ulkаn o’tmish mаdаniyatimiz, tаriхimiz hаqidаgi bugungi tаsаvvurlаrimizning mаvjudligi, tirikligi fаqаt yozuv tufаylidir.
***
Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og‘zaki va yozma shakli bo‘lib, yozma nutq yozuv orqali namoyon bo‘ladi. Yozuv ma’lum bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa- munosabatning muhim vositasi bo‘lib shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan.
1.Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shaklanadi va kishilar orasidagi bavosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat qiladi.
2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali avloddan avlodga yetkaziladi.
3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir.
4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar umumiy ma’lumotga aylanadi.
5. Yozuv kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va xalqning tadrijiy taraqqiyotini o‘rganib bo‘lmaydi⁶.
Piktografik yozuv. Voqea- hodisalar haqidagi tafakkur ma’lumotlari jonli va jonsiz vositalar orqali ifodalangan yozuv piktografik yozuv hisoblanadi.Bu atama “chizilgan” va “yozaman”degan ma’nolardagi so‘zlardan tuzilgan. Yozuvning bu turi ma’lumotlarning dastlabki qaydlarini yetkaza oladi va mavhum tushinchalarni ifodalash imkoniyatiga ega emas.
Piktografik yozuvning takomillashib borishi natijasida ideografik (grekcha “idea-tushuncha”,”grafo-yozaman”) yozuv paydo bo‘ldi. Yozuvning bu turi logografik yozuv deb ham yuritiladi. (“logos-so‘z”, “grafo- yozaman”). Negaki, bunday yozuvdagi ramzlar narsa- buyumlarni aks ettirib qolmay, tildagi so‘zlarni ham ifodalaydi.
Ushbu yozuvda ma’lumot ma’nosini shakllar bilan aks ettirish qiyin bo‘lgan logogrammalar orqali yetkaziladi.
Logografik yozuvning piktografik yozuvdan quyidagi afzalliklari bor.
a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo‘lgan mazmunni ancha mufassal aks ettiradi.
b)piktografik yozuvda so‘z tartibi va so‘zshakllari noaniq, logografik yozuvda esa aniq bo‘ladi.
v)piktografik yozuvda subyektivlikka, ixtiyoriylikka yo‘l qo‘yiladi, logografik yozuv esa barqaror logogrammalardan tashkil topgan.
Logografik yozuvning bir oz mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir. Ieroglif grekcha “ierogliv” so‘zidan olingan bo‘lib, “muqaddas yozuv “ degan tushunchani anglatadi. Bu yozuvdan qadimgi Arabistonda keng foydalanilgan. Ushbu yozuvlar ifoda etilayotgan narsa-buyum xususiyatlarini imkon qadar aks ettiradi. Ieroglifik yozuv mavhum tushunchalarni ifodalay olishi bilan o‘zidan oldingi yozuvlardan farqlanadi.
Yozuvning yuqorida qayd etilgan turlari ancha murakkab. Ularda fikr va ma’lumot ifodalash imkoniyati juda tor. Shuning natijasi o‘laroq, yozuvni oson, qulay shaklga keltirish ehtiyoji tug‘uladi. Yozuvni soddalashtirish quyidagi yo‘llar orqali amalgam oshirildi. 1. Tushunchani yangi shakllar bilan berish o‘rniga, mavjud logogrammalar yoki ierogliflar majmuasi orqali ifodash.
2. Logografik yozuvni soddalashtirishning ikkinchi yo‘li so‘zlarning grammatik shakllariga taalluqlidir. Masalan, logogrammalarni o‘zak sifatida qoldirib, grammatik ma’nolar uchun yangi logogrammalar o‘ylab topish, ularni o‘zak logogrammalar ma’nosiga qarab qo‘shish. 3. Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va ma’qul usuli fonografik yozuvga o‘tish edi. Bunday yozuv tilning grammatik qurilishini ifodalab qolmay, uning fonetik tuzilishini, ya’ni so‘zning tovush tarkibini ham aks ettiradi.Fonetik yozuv. Yozuvning bu turi bir necha ko‘rinishlarga ega. Shulardan biri bo‘g‘in yozuvidir. Bu yozuvda ierogliflar bo‘g‘inlarni ifodalaydi. Yozuv tarixida bo‘g‘inli yozuv muhim ahamiyat kasb etadi. Bo‘g‘inli yozuvda bir bo‘g‘inni, bir so‘zni, bir tovushni ifodalaydigan belgilar qo‘llangan. Ossuriya va Vavilon mix (qoziq) yozuvi ana shunday yozuvlardan hisoblangan. Bu yozuvda ayrim belgilar bir tovushni,butun bir bo‘g‘inni, ba’zi belgilar esa butun bir so‘zni ifodalagan. Eronliklar Vavilonni bosib olganlaridan keyin Ossuriya va Vavilon mix yozuvidan foydalanib, fonetik (tovushli) yozuvni, ya’ni har qaysi belgi bir tovushni ifodalaydigan yozuvni ixtiro etganlar. Dunyodagi aksar tillarning fonetik yozuvini ifodalovchi alifbe ya’ni fonetik yozuvlar finikiyaliklar yozuvi asosida shakllangan.