Orfoepiya va uning qoidalari haqida ma’lumot bering, misollar asosida izohlang

1. Orfoepiya va uning qoidalari haqida ma’lumot bering, misollar asosida izohlang.
Orfoepiya so'zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o'zak va qo'shimchalardan iborat so'/ formalarini to'g'ri talaffuz qilish me’yorlari tizimidir. Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo'limi ham orfoepiya deyiladi.
Orfoepik me’yorlar aslida xalq jonli tili faktlari asosida yaratiladi — jonli tildagi turlicha talaffuz ko'rinishlaridan adabiy til an’analariga, taraqqiyot traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi.. Masalan, o'zbek shevalarida bir so'z turlicha talaffuz qilinadi: yo'q-jo'q, ko‘z-go‘z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo'shimchasi shevalarda -yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shakllarida qo'llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo‘q, ko‘z, ota, aka, anor boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan.
To'g'ritalaffuznutqmadaniyatiningmuhimbelgilaridanbirisanaladi. Adabiytildato'g'riyozishqanchalikmuhimbo'lsa, to'g'ritalaffuz ham shunchalikahamiyatlidir. Shuninguchun ham o'quvchivatalabalardato'g'ritalaffuzko'nikmalariningshakl la ntiri 1 ishigata’limningbarchabosqichlaridajiddiye’tiborberiladi.

1. 
   Q, Kbilantugaganotlarningegalikaflfikslaribilanturlanganshakllariquyidagichatalaffuzetiladi: a) ko‘pbo‘g‘inliso'zlardaqishloq>qishlog'imiz, qishlog'ingiz, qishlog'i; telpak>telpagim, telpaging, telpagikabi. Birbo‘g‘inliso‘zlardabundayo'zgarishbolmaydi: o'q>o'qi, tok>tokikabi(yoq, yo'qso'zlaribundanmustasno).
   
2. 
   Q, K, G, G' bilantugaganotlarningjo'nalishkelishigidagishakllariquyidagichatalaffuzqilinadi: qishloq+ga>qishloqqa, chelak+ga>chelakka, tog'+ga>toqqa, pedagog+ga>pedagokkakabi. Boshqabarchaholatlarda:
   

1. 
   jarangsizundoshlardanso'ng -ka, jarangliundoshdanvaunlidanso'ng -gatalaffuzetiladi: otka, oshka, qopka,ammouyga, ovga, to/ga, tomga, bolaga, akagakabi.
   

3. 
   Fe’llarda: a) ong+la>angla, son+a>sana, yosh+a>yashakabi;
   

2. 
   ek+gan>ekkan, ket+gan>ketkan, oq+gan>oqqan, tush+gan>tushkankabi.
   

4. 
   Olmoshlarda: u+n+da>unda, bu+n+da>bunda, shu+n+da>shunda(bir «n» orttiriladi), men+ning>mening, sen+ning>sening (bir «n» tushiribqoldiriladi).
   
5. 
   fi/>so‘zidandona son yasalganda, o'zakdagi «r» undoshi «t»gao'tadi: bir+ta>bittakabi.
   
6. 
   Boshqatillardano'zlashtirilganayrimso'zlarorfoepiyasi
   

1. 
   Turkiytillarda, ma’lumki,/undoshibo'lmagan, shuninguchunjonliso'zlashuvdaarab, forsvarustillaridano'zlashganso'zlardagi «f» ni «p» deb talaffuzqilishhollariuchraydi: ulfat>ulpat, faner>paner, ferma>permakabi. Hozirgio'zbekadabiytilidaularni «f» bilantalaffuzqilishme’yorholigakelgan.
   
2. 
   So'zyokibo'g'inboshidaundoshtovushlarningqatorlashibkelishiturkiytillargaxosbo'lmagan. Bu hodisakeyinchalikboshqatillardano'zlashtirilganso'zlartalaffuziga ham ta’sirqilgan — jonliso'zlashuvdaso'zyokibo'g'inboshidayoxudbo'g'indagiikkiundoshorasidabirunliningorttirilishigaolibkelgan: shkaf>ishkop, stakan>istakon, plan>pilon, traktor>tiraktirkabi. Bundayholatso'zoxirida ham uchraydi: aq/>aqil, fikr>fikir, ilm>Him, hukm>hukumkabi. Hozirgio'zbekadabiytilidabundayso'zlarniaslholicha (unliorttirmay) talaffuzqilishorfoepikme’yorsanaladi. Bundayme’yorshutipdagiso'zlarningyozuvdagishakiini (imlosini) to'g'ribelgilashga ham yordamberadi.
   
3. 
   Umumturkiyso'zlardaikkiunliyonma-yon qo'llanmaydi, bu hoi arabtilidano'zlashganoila, doir, rais, maorifsaodat, mutolaakabiso'zlartalaffuzigata’sirqilgan: oila, doir, raisso'zlaridabitta «y» orttirilgan(oyila, doyir,rayiskabi), maorif, saodat, mutolaaso'zlariesaunlilarningdiftong- lashuviga — mo.rip, so:dat, mutoia:kabitalaffuzqilinishigaolibkelgan. Keyingibirasrichidamstilidanso'zo'zlashtirishningfaollashganligi, ruschao'zlashmalarningrustilidagitalaffuzvaimlome’yorlarinio'zbektiligaaynansingdirishtendensiyasiningustunbo'lganligio'zbektilidaikkiunli­ningso'ztarkibidayonma-yon kelishiniorfoepikvaorfografikme’yorgaaylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziyavaboshqalar. Bu hoi arabchao'zlashmalarda(oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaakabilarda) ham ikkiunliningyonma-yon talaffuzqilinishivayozilishinime’yordarajasigako'tardi.
   
4. 
   Arab tilidano'zlashtirilganta'na, da’vo, ma'no, e’lon, me’mor, mo'tabarkabiso'zlarningbirinchibo'g'inidagiunlilararabcha «ayn» tovuShita’siridabo'g'izartikulatsiyasibilancho'ziqroqtalaffuzetiladi.
   
5. 
   Rustilidano'zlashganso'zlarda «i» unlisio'zbektilining «i» unlisidantorroqvacho'ziqroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: tish (o'zb.) — tip>ti:p(rus.), //‘/(o'zb.) - tir> //./-(rus.) kabi.
   
6. 
   Rustilidano'zlashtirilganko'pbo'g'inliso'zlarningurg'usizochiqbo'g'inidagi «i» o'zbekcha «i» dantorroqvacho'ziqroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: bilan (o'zb.) — bilet (rus.), kinoya (o'zb.) — kino (rus.) kabi.
   
7. 
   Rustiliorqalio‘zlashtirilganso‘zlarningso‘nggiochiq, urg‘ulibo‘g‘inida «i» unlisio'zbekcha «i»dan tor vacho‘ziqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: maxsi(o‘zb.) — taksi(rus.), tepki(o‘zb.) — konki(rus.) kabi. Urg‘ulibo‘g‘inningboshqatiplarida (yopiq, to‘layopiqbo‘g‘inlarda) ham ruscha «i» o‘zbekcha «i»dancho‘ziqroqvatorroqtalaffuzqilinadi. Qiyosqiling: met in(o‘zb.) — nikotin>nikot'v.n(rus.), ovsin(o‘zb.) — ape/sin >apelsim(rus) kabi.
   

Rustilidano‘zlashtirilganbirbo‘g‘inliso‘zlarda «u» unlisio‘zbektHidagi «u»dancho‘ziqroqvakuchliroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: dud(o‘zb.) — dub>du:b(rus), pul(o‘zb.) — puls>puds(rus.), tush(o‘zb.) — tush>tir.sh(rus.) kabi.
Rustilidano‘zlashtirilganko‘pbo‘g‘inliso‘zlarningurg‘ulibo‘g‘inida «u» unlisio‘zbektilidagi «u»dananchacho‘ziqvabirozyo‘g‘onroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: bu-da(o‘zb.) — budka(rus.), mangu(o'zb.) — mangusta(rus.), mavzu(o‘zb<arab.) — meduza(rus.) kabi.
Rustilidano‘z!ashtirilganko‘pbo‘g‘inliso‘zlarningürg‘usizbo‘g‘inidagi «u» qisqatalaffuzqilinadi, ammo o‘zbektilidagi «u» aynishufonetikpozitsiyadaruscha «u»dan ham qisqaroqbo‘ladi. Qiyosqiling: dushman>dbshmen(o‘zb.) — turbina(rus.), muzday>mhzday(o‘zb.) — muzey(rus) kabi.
So‘zboshidagiberkitilmagan, urg‘usizbo‘g‘inda «u» unlisiruschaso‘zlardayo‘g‘onroq, o‘zbekchaso‘zlardaingichkaroq (yumshoqroq) talaffuzetiladi. Qiyosqiling: uklad(rus.) — uxlamoq(o‘zb.), uzual(rus.) — uzum(o‘zb.) kabi.
Ruschaleksiko‘zlashmalarda «u» unlisiyumshoqundoshdanso‘ngo‘taingichka (old qatorunlitarzida), qattiqundoshdanso‘ngesayo‘g‘on (orqaqatorunlitarzida) talaffuzqilinadi. Qiyosqiling: abajurvamanikur (aöaMypeaManuiaop), ultimatum vakastum(yribmuMamyMeaKocmioM), plug vasalut(nrtyeea can tom)kabi. Rustilidano‘zlashtirilganso‘zlardayumshoqundoshdankeyinkelgan «u» o‘zbekcha «u» dan ham ingichkaroqvayumshoqroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: burro(o‘zb.) — byuro(rus.) kabi.
Ruschaleksiko‘zlashmalarningurg‘usizbo‘g‘inidagi «e» unlisio‘zbekcha «e» danancha tor («i» gayaqin) talaffuzetiladi: telefon>tilifon, televizor>tiliviz.br, adres>adriskabi.
Rustiliorqalio‘zlashganso‘zlarda «a» unlisio‘zbekcha «a» danyo‘g‘onroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: kana(o‘zb.) — kanal(rus.) kabi.
Rustilidano‘zlashtirilganso'zlardagio‘rtakeng, lablangan «o» unlisiurg‘ulibo‘g‘indao‘zbektilidagio‘rtakeng, lablangan «o‘» dankengroqtalaffuzetiladi. Qiyosqiling: ton(rus.) — to‘n(o‘zb.), tok(rus.) — to'k (o‘zb.), tort (rus.) — to'rt (o'zb.) kabi. Urg'usizbo'g'indaesaruscha «o» reduksiyagauchrab, o'takuchsizlanadiva «qisqa «i» yoki «a» tarzidatalaffuzqilinadi: traktor>tbraktbr, samolyot>samalyotkabi.
Jonlitilda «r» bilanboshlanganarabcha, forschavaruschaso'zlarningboshidabir «o‘» tovushiningorttirilishianchakengtarqalgan: ro'za>o'raza, rus>o'ris, ro'mol>o'ramolkabi. Adabiytalaffuzme’yorisifatidaro'za, rus, ro'molshakllarisaralangan.
Rustilidano'zlashtirilganso‘zlarningoxiridalab-tish «v» undoshijarangsiz «f» tarzidatalaffuzqilinadi: aktiv>aktifpassiv>passifustav>ustafkursiv>kursifkabi; «v» ningjarangsizlanishiso'zichidagiassimilativholatdahamyuzberadi: avtomat>aftomat, stavka>stafkakabi. Bundaytalaffuzadabiytiluchunme’yorsanaladi, ammoo'zbektiliningo'zso'zlaridaqo'llanadiganlab-lab «v» undoshiso'zoxiridaham, jarangsizundoshta’siridaham «f» gao'tmaydi: ov, birov, ovqat, shavkatkabi. (Bu holat ham orfoepikme’yorsanaladi).
Rustilidano'zlashtirilganso'zlarningko'pchiligidaurg'uerkinbo'ladi, buhoio'zbekadabiytilivatalaffuzigahamsingibbormoqda: atlas, trolleybus, tramvaykabi.
O'zbektilidagiurg'uasosanso'zningoxirgibo'g'inigatushadi, ammoayrirno'zlashganso'zlardaurg'uso'zningoldingibo'g'inlaridabo'lishihammumkin: hamma, jami, hamisha, afsuskikabi. Bundayholatlardanxabardorbo'lishadabiytalaffuzme’yorlarigaamalqilishimkoniniberadi.